Czas akcji: przełom lat dwudziestych i trzydziestych XIX wieku.
Miejsce akcji: różne miasta w Andaluzji (Hiszpania).
Druk: "Carmen", Spółdzielnia Wydawnicza Wiedza, Warszawa 1948.
Opowiadanie.
Narrator jest francuskim archeologiem; podróżując po Andaluzji, w czasie postoju w dolinie spotyka przemytnika. Choć zdaje sobie sprawę, że nieznajomy może być niebezpieczny, choć przewodnik Antonio daje mu rozpaczliwe znaki, zachowuje zimną krew i częstuje przemytnika cygarem i szynką - wie, że w Hiszpanii nic nie grozi mu ze strony osoby, z którą jadł i palił cygaro. Mężczyźni wspólnie udają się do gospody; w nocy Antonio wymyka się po cichu, by wydać przemytnika, którego nazywa najgroźniejszym bandytą w całej Andaluzji - za głowę José Navarro wyznaczono dwieście dukatów nagrody. Narrator, po krótkim wahaniu, budzi nowego znajomego i ostrzega go przed grożącym mu niebezpieczeństwem - zgodnie z hiszpańskimi obyczajami poczuwa się do lojalności wobec mężczyzny, z którym dzielił posiłek i który nie wyrządził mu żadnej krzywdy.
Kilka dni później w Kordobie narrator poznaje ładną Cygankę; zgadza się, by mu powróżyła. Idzie z nią do domu; po drodze Cyganka z zainteresowaniem ogląda jego złoty zegarek. Gdy dziewczyna rozkłada karty, do pokoju wchodzi mężczyzna, w którym narrator rozpoznaje przemytnika. Cyganka tłumaczy mu coś w nieznanym narratorowi języku; kłócą się. Don Navarro wyprowadza gościa z domu i wskazuje mu drogę powrotną. W gospodzie narrator spostrzega brak zegarka. Kilka miesięcy później, zawitawszy znów do Kordoby, dowiaduje się, że policja odzyskała jego zegarek, a José Navarro został skazany na śmierć. Odwiedziwszy go w więzieniu, narrator poznaje jego historię.
Don José pochodzi z Navarry; rodzice chcieli, by został księdzem, ale on zaciągnął się do wojska. Szybko został kapralem; posłano go do Sewilli. Gdy stał na warcie przy fabryce tytoniu, po raz pierwszy ujrzał Carmen, piękną Cygankę. Nie podobała mu się; śmiała się z niego i prowokowała go; na odchodnym rzuciła mu w twarz kwiat, który trzymała w ustach. Tego samego dnia sierżant kazał mu iść do fabryki, w której w czasie bójki raniono jakąś kobietę; podejrzaną była Carmen. Gdy prowadził ją do więzienia, powiedziała mu, że, podobnie jak on, pochodzi z kraju Basków i poprosiła, aby umożliwił jej ucieczkę. Choć wiedział, że kłamie, zgodził się - gdy Carmen go popchnęła, upadł na wznak. Dowódcy nie dali wiary jego wyjaśnieniom; José Navarro został zdegradowany i skazany na miesiąc więzienia.
W więzieniu otrzymał podarunek, rzekomo od krewniaczki. W bochenku chleba don José znalazł sztukę złota; po uwolnieniu, chcąc ją zwrócić, odszukał Carmen. Za złoto i wszystkie pieniądze, które oboje mieli przy sobie, dziewczyna kupiła mnóstwo jedzenia i zaprowadziła José Navarro do domu starej Cyganki. Tam rzuciła mu się na szyję, mówiąc, że jest jego żoną i spłaca wobec niego swoje długi. Gdy wieczorem chłopak chciał wrócić do koszar, zarzuciła mu brak charakteru. Don José został, lecz rano dziewczyna była nim już znudzona. Kazała mu odejść, zapomnieć o sobie i ostrzegła, że miłość do niej zaprowadzi go na szubienicę.
José Navarro na próżno potem usiłował ją odnaleźć; kilka tygodni później jednak, gdy stał na warcie, Carmen podeszła do niego i poprosiła, by przepuścił przemytników. Don José uległ w nadziei na wspólną noc, lecz Carmen odtrąciła go wzgardliwie i obraźliwie, by kilka godzin później znów obdarzyć go swymi względami. José Navarro zaczął przyzwyczajać się do kapryśnego charakteru kochanki.
Pewnego dnia Carmen przyszła do domu w towarzystwie młodego porucznika; don José był zazdrosny. Doszło do bójki, w trakcie której don José zabił oficera, a sam został ranny. Opatrzony przez Carmen i jej przyjaciółkę, chłopak uciekł w przebraniu wieśniaka; nie mógł już jednak wrócić do pułku, gdyż groziło mu rozstrzelanie. Za radą Carmen przystał do bandy przemytników. Przez pewien czas był szczęśliwy - podobało mu się nowe życie, a przede wszystkim, miał przy sobie Carmen.
Któregoś dnia dowiedział się jednak, że Carmen ma męża, który dzięki jej staraniom wychodzi z więzienia i przyłącza się do bandy. Na domiar złego przemytnicy zostali otoczeni. José Navarro, Carmen i jej mąż, Garcia wymknęli się z obławy, lecz stracili dobytek. Odtąd trudnili się nie tylko przemytem, ale też rozbojem. Carmen zniknęła; don José odnalazł ją w Gibraltarze - była kochanką angielskiego oficera, którego następnie "wystawiła" swojej bandzie. W tym czasie don José w bójce zabił Garcię i został mężem Carmen.
Będąc żoną José, Carmen nie była mu bardziej oddana ani uległa; przeciwnie: podkreślała, że chce być wolna i robić tylko to, na co ma ochotę. Groziła mu, że jeśli się nim znudzi, znajdzie mężczyznę, który go zabije. Wkrótce banda została znów otoczona przez wojsko; don José raz jeszcze udało się uciec, ale odniósł ciężką ranę. Carmen czuwała przy nim przez dwa tygodnie, pielęgnując go troskliwie. Wyzdrowiawszy, José Navarro postanowił zacząć nowe życie z Carmen w Nowym Świecie; dziewczyna nie chciała jednak ani wyjechać, ani żyć uczciwie, don José wrócił więc do przemytu. Znów był zazdrosny - Carmen spotykała się z Łukaszem, zręcznym pikadorem, który ofiarował jej zerwaną z byka kokardę.
José Navarro jeszcze raz zaproponował Carmen wyjazd do Ameryki, ale dziewczyna odmówiła. Nie kryła, że nie kocha już José Navarro; chłopak żebrał o miłość, gotów zostać i wciąż być przemytnikiem. Bezskutecznie, Carmen odtrąciła go. Przyznała, że don José, jako jej mąż, ma prawo ją zabić, lecz nie może odebrać jej wolności. Wiedziała, że zaraz zginie. Don José, który wcześniej zamówił u pustelnika mszę za duszę ukochanej, wyciągnął nóż i zadał jej dwa ciosy. Pochowawszy Carmen w lesie, oddał się w ręce straży.
José Navarro tłumaczy narratorowi, co zaszło, gdy spotkał Carmen w Kordobie: dziewczyna nie zadowoliła się kradzieżą zegarka narratora, chciała także zawładnąć jego pierścieniem i pieniędzmi; José Navarro, pamiętając, co zawdzięcza przyjezdnemu, nie uległ wtedy ukochanej. Narrator nie ma żalu o kradzież zegarka; zgadza się zamówić msze za dusze Carmen i José Navarro, a także przekazać srebrny medalik don José jego rodzinie.
Ukryj streszczenie
