Autor: Giuseppe Verdi
Prapremiera: 23 czerwca 2001
Opera w 3 aktach; libretto: Salvatore Cammarano.
Prapremiera: Neapol 3 XI 1849.
Osoby: hrabia Walter - bas; Rudolf, jego syn - tenor; Miller, stary żołnierz - baryton; Luiza, jego córka - sopran; Fryderyka, księżna Ostheim - mezzosopran; Wurm - bas; Laura - sopran; wieśniak - tenor; służba zamkowa, wieśniacy, wieśniaczki.
Akcja rozgrywa się w Tyrolu w XVII stuleciu.
Akt I. Odsłona 1. Przed domem starego żołnierza Millera, właściciela niewielkiej posiadłości ziemskiej, gromadzą się wieśniacy, by złożyć urodzinowe życzenia jego córce Luizie. Luiza dziękuje im, lecz jest niespokojna i smutna - twarz jej rozpromienia się dopiero wówczas, gdy wśród grona wieśniaków dostrzega swego ukochanego Rudolfa. Przedstawia go ojcu, który jednak nie wydaje się zachwycony - pragnąłby, aby jego córka poślubiła człowieka z dobrej rodziny, poważnego i godnego zaufania, a o tym młodzieńcu, znanym wśród wieśniaków pod imieniem Carla, nic właściwie bliższego nie wiadomo.
Wszyscy podążają do kościoła - tymczasem Wurm, zarządzający domem Millera, oznajmia na stronie swemu chlebodawcy, że mniemany Carlo jest w rzeczywistości Rudolfem, synem hrabiego Waltera. Ta wiadomość miast udobruchać, nie na żarty przeraża starego Millera; jest przekonany, że jego córka wdała się w romans z lekkomyślnym i rozpustnym arystokratą. Nie wie on, że Wurm, sam w swoim czasie odrzucony zalotnik Luizy, knuje teraz złowrogą intrygę, aby się zemścić.
Odsłona 2. Rozwijając dalej swą intrygę, Wurm donosi hrabiemu Walterowi o miłości Rudolfa do Luizy, wiedząc, że hrabia uplanował już dla swego syna małżeństwo z księżną Fryderyką von Ostheim. Stary arystokrata słysząc, że Rudolf postępuje wbrew jego zamierzeniom, wpada w gniew i posyła po syna z rozkazem, aby co rychlej powracał na zamek.
Odsłona 3. Miller powiadamia swą córkę, że jej ukochany jest synem hrabiego i ma niebawem poślubić bogatą arystokratkę. Przybywający Rudolf trafia właśnie na moment, gdy stary wojak w uniesieniu przysięga mu zemstę jako uwodzicielowi swej córki. Jednak młodzieniec w tak płomiennych słowach mówi o swoim uczuciu dla Luizy i o czystości swoich zamiarów, że pozyskuje serce Millera, który teraz obawia się tylko, jak na wieść o zaręczynach dwojga młodych zareaguje stary hrabia Walter. Jednak Rudolf który zna pewną tajemnicę ciążącą na przeszłości hrabiego, jest dobrej myśli i ma nadzieję zwyciężyć w rozgrywce z ojcem, oto właśnie przybywającym. Pochodzi do ostrej wymiany zdań. Miller żąda satysfakcji od hrabiego, który brutalnymi słowami obraził Luizę, lecz ten każe aresztować starego żołnierza wraz z córką. Rudolf na próżno usiłuje powstrzymać ojca, grożąc mu, że w razie czego wyjawi, w jaki sposób doszedł on do godności i tytułu hrabiowskiego. Uzyskuje tylko tyle, że hrabia odjeżdżając poleca uwolnić Luizę.
Akt II. Odsłona 1. Przyjaciółki Luizy opowiadają jej ze zgrozą, jak hrabiowska straż prowadziła jej ojca przez wieś skutego łańcuchami. Wchodzi Wurm i oświadcza, że chce mówić "w cztery oczy" z Luizą, następnie zaś oznajmia jej, iż karą za obrazę hrabiego - swego pana, czego właśnie dopuścił się jej ojciec, jest - śmierć. Istnieje jednak szansa uratowania Millera, jeżeli Luiza zechce napisać list adresowany do Wurma, wyznając, że kocha tylko jego, a miłość do Rudolfa udawała dla zaspokojenia swoich ambicji. Następnie powinna jeszcze Luiza zjawić się na zamku i oznajmić wobec księżnej Ostheim, że Rudolf już jest jej obojętny i zrzeka się wszelkich praw do niego.
Odsłona 2. Wurm relacjonuje hrabiemu, co zdołał osiągnąć od Luizy. Ze swej strony stary hrabia informuje Wurma, iż Rudolf wie, że oni obydwaj zamordowali skrycie poprzedniego pana tych włości, a ponieważ powszechnie mniemano, że uczynili to nieznani bandyci, Walter mógł bez przeszkód odziedziczyć hrabiowski tytuł. Wurm jest wstrząśnięty i przerażony tą wiadomością. Po jego odejściu hrabia Walter przyjmuje wizytę księżnej Fryderyki i oznajmia jej, że Rudolf nie pozyskał uczuć Luizy, która wraz z Wurmem przybyła na zamek, a na zapytanie księżnej potwierdza prawdę tych słów.
Odsłona 3. List Luizy do Wurma, zawierający wymuszone tragiczną sytuacją jej wyznanie miłosne, trafił do rąk Rudolfa, który jest wstrząśnięty domniemaną zdradą swej ukochanej i wyzywa Wurma na pojedynek. W pojedynku tym Wurm odnosi ranę. Rudolf strzela w powietrze, aby wezwać hrabiego i jego ludzi, a gdy ci się zjawiają - uchodzi niepostrzeżenie.
Hrabia, udając żal z powodu swej poprzedniej porywczości, oświadcza, iż chętnie udzieli zgody na małżeństwo Rudolfa z Luizą. Teraz jednak Rudolf, przekonany o niewierności ukochanej, odrzuca tę propozycję. Hrabia Walter wykorzystuje zręcznie stan duszy młodzieńca, aby go skłonić do rychłego poślubienia księżnej Fryderyki, na co Rudolf, uwierzywszy w jego dobre intencje, chętnie się godzi, pragnąc pocieszyć się po doznanym zawodzie.
Akt III. Przyjaciółki odwiedzają smutną Luizę w wiejskim domku. Na jej pytanie, dlaczego hrabiowski zamek jest tak rzęsiście oświetlony, dają różne wymijające odpowiedzi, nie chcąc wyznać, że odbywa się tam wesele Rudolfa i księżnej. W międzyczasie powraca do domu stary Miller, którego hrabia - dotrzymując słowa - wypuścił z więzienia. Domyśla się on, że Luiza zamierza odebrać sobie życie i jest tym tak wstrząśnięty, że wzruszona Luiza rezygnuje z samobójczych myśli i zgadza się wraz z ojcem opuścić te okolice, aby gdzieś w dalekich stronach znowu zacząć życie spokojne, tylko we dwoje.
Miller odchodzi do swego pokoju, aby wypocząć po ciężkich przeżyciach, zaś Luiza klęka do modlitwy. Przybywa Rudolf wraz ze służącym, którego wnet odsyła, aby co rychlej sprowadził hrabiego Waltera do domu Millera. Sam wydobywa małą buteleczkę i wlewa jej zawartość do szklanki stojącej na stole. Gdy Luiza go spostrzega, Rudolf pyta ją o list do Wurma, prosząc o potwierdzenie, że istotnie list pisany był jej ręką. Usłyszawszy odpowiedź potwierdzającą, prosi Rudolf o szklankę wody. Luiza podaje mu szklankę stojącą na stole, a gdy Rudolf stwierdza, że woda jest dziwnie gorzka, zdziwiona próbuje również napoju z fatalnej szklanki. Rudolf czyni Luizie gorzkie wyrzuty z powodu jej niewierności i domaga się odpowiedzi na pytanie, czy istotnie kocha Wurma? Ostrzega Rudolf jednocześnie Luizę, że jest to ostatnia godzina życia ich obojga. Luiza zrozumiawszy, że oboje wypili truciznę, opowiada Rudolfowi szczerze o wszystkich okolicznościach, w jakich musiała ów nieszczęsny list napisać. Za późno pojmuje Rudolf, iż niesłusznie posądzał Luizę i że nie było powodu do tego, by oboje mieli już schodzić z tego świata. Wchodzący Miller ku swemu przerażeniu zastaje oboje kochanków już umierających. Rudolf ma jeszcze tylko tyle siły, aby doczekać przybycia hrabiego Waltera wraz z Wurmem i aby swą szpadą dosięgnąć serca nikczemnego Wurma.
Większość historyków, którzy przywykli dzielić twórczą drogę Verdiego na trzy zasadnicze okresy, hołduje przekonaniu, że okres drugi, okres pełnej artystycznej dojrzałości kompozytora, zaczyna się od "Rigoletta". W rzeczywistości jednak charakteryzujące ten okres przemiany stylu Verdiego: dążenie do prawdy psychologicznej i pogłębienia dramatycznego wyrazu, zaznaczyły się już wcześniej w "Luizie Miller", która w szeregu oper Verdiego była dziełem czternastym z rzędu; "Rigoletto" zaś zajmuje miejsce szesnaste.
"Luizę Miller" napisał Verdi w Busseto, mieście swej młodości. Pierwsze przedstawienie odbyło się w neapolitańskim Teatrze San Carlo i uwieńczone zostało pięknym sukcesem. Verdi sam jednak nie cenił "Luizy Miller" zbyt wysoko - w dwa lata później pisał do jednego ze znajomych, że lepiej by było, gdyby o "Luizie Miller" świat zapomniał, "jednak - dodał - drogi moich oper będą takie, jak zechce Bóg i impresariowie".
Libretto "Luizy Miller" pióra Salvatore Cammarno osnute zostało na tle tragedii Fryderyka Schillera "Intryga i miłość". Odpowiednio do treści dzieła trzy kolejne akty opatrzone zostały tytułami: "Miłość", "Intryga" oraz "Trucizna".
Źródło: Przewodnik Operowy Józef Kański, PWM 1997