I. Orfeusz
(Orpheus)
Balet w 3 obrazach. Libretto: Lincoln Kirstein; muzyka: Igor Strawiński; choreografia: George Balanchine (Alfred Rodrigues); scenografia: Isamu Noguchi (Andrzej Majewski).
Prapremiera: Nowy Jork 28 IV 1948, New York City Center, Ballet Society.
Premiera polska: Warszawa 16 X 1963, Państwowa Opera.
Osoby: Orfeusz, mityczny śpiewak grecki - Nicholas Magallanes (Stanisław Szymański); Eurydyka, nimfa drzewna, jego żona - Maria Tallchief (Bożena Kociołkowska); Anioł Śmierci - Francisco Moncion (Wacław Gaworczyk); Pluton, Apollo, furie, przyjaciele Orfeusza, nimfy, bachantki.
Obraz 1. Przy grobie Eurydyki. Orfeusz opłakuje zmarłą żonę, ukochaną Eurydykę. Pogrążony w żalu i zadumie, nie dostrzega przyjaciół, którzy starają się go pocieszyć. Nagle wezbrany żal zamienia się w pieśń; Orfeusz uderza w struny liry, błagając bogów, by mu zwrócili Eurydykę (taniec Orfeusza). Zwabione dźwiękami muzyki nimfy otaczają go kołem, wzruszająca prośba Orfeusza zostaje wysłuchana. Zjawia się Anioł Śmierci, wysłannik Hadesu, by zaprowadzić go do krainy zmarłych, gdzie przebywa Eurydyka (taniec Anioła Śmierci). Ponieważ żaden żywy człowiek nie może ujrzeć podziemnego królestwa Plutona, Anioł przewiązuje Orfeuszowi oczy złotą przepaską i tak prowadzi go do Hadesu.
Obraz 2. Hades. Strudzony długą wędrówką Orfeusz przybywa do Hadesu i tu rzucają się nań krwiożercze furie (taniec furii). Lecz on uśmierza ich wściekłość dźwiękami swej cudownej liry (taniec Orfeusza). Wokół poety gromadzą się cienie zmarłych i moce piekielne, błagając Orfeusza, by grał im swą pieśń pocieszenia. Zwabiony cudowną muzyką, zjawia się także bóg Pluton, a u jego boku stoi Eurydyka. Orfeusz nie widzi jej, lecz wyczuwa obecność, i błaga Plutona, by mu ją zwrócił. Wzruszony pieśnią poety bóg zgadza się, pod warunkiem, że Orfeusz nie spojrzy na odzyskaną żonę, dopóki nie wrócą na ziemię. Zakaz ten mąci radość małżonków (pas de deux). W końcu spragniony widoku umiłowanej, Orfeusz zrywa z oczu przepaskę. Eurydyka pada martwa. Anioł Śmierci zabiera śpiewakowi lirę. Samotny, zrozpaczony Orfeusz wraca na ziemię, gdzie otacza go rój rozszalałych bachantek (taniec bachantek). Pozbawiony swej cudownej mocy, nie może już obronić się pieśnią, bachantki rozszarpują jego ciało.
Obraz 3. Apoteoza. Przy grobie Orfeusza ukazuje się bóg Apollo z lirą zmarłego śpiewaka. Wznosi ją wysoko w górę, głosząc wielkość i sławę muzyka, nadając jego sztuce znamiona boskości.
Treść baletu "Orfeusz" obejmuje tylko część powszechnie znanego mitu greckiego o śpiewaku, który cudowną grą na lirze czarował wszystko, co żyje. Akcja baletu jest jakby kondensacją tego mitu, wyrażającą to, co jest w nim najbardziej dramatycznego: ból Orfeusza po stracie Eurydyki i bezsilność po utracie liry. Balet rozpoczyna się więc w momencie, gdy śpiewak opłakuje zmarłą żonę, następnie zaś akcja toczy się nieprzerwanym wątkiem, oczyszczona z drugorzędnych epizodów literackich. Muzyka, napisana na małą orkiestrę, prosta w fakturze, przejrzysta i zwarta, oszczędna w środkach wyrazu i ostra w brzmieniu, pełna jest ruchu i bogactwa odcieni dramatycznych. Zarówno kompozytor, jak i operujący środkami tańca neoklasycznego choreograf posłużyli się konwencją barokową baletu dworskiego z XVII w.
Mimo dużych walorów muzycznych "Orfeusz" Strawińskiego należy do baletów wystawianych stosunkowo rzadko, aczkolwiek w ostatnich latach liczba jego realizacji znacznie wzrosła. Najważniejsze realizacje: chor. A. Milloss, sc. F. Cleria, Wenecja 1948, balet Opery Rzymskiej; wersja Millossa, sc. P. Desyllas, wystawiona też była w Operze Wiedeńskiej 15 III 1974, w obs. M. Birkmeyer i L. Scheuermann, chor. D. Liszin, sc. M. Mayo, Paryż 16 XI 1948, Theatre des Champs-Elysees, Ballet des Champs-Elysees, w obs. Y. Algaroff (Orfeusz) i N. Guillerm (Eurydyka), Wuppertal 1954, chor. E. Walter, Hanower 1955, chor. Y. Georgi, Monachium 1957, Opera, chor. A. Carter, Leningrad 26 III 1962, Teatr Mały, chor. K. Bojarski, sc. E. Leszczyński, w obs. W. Panów i Ł. Klimowa, Stuttgart 6 VI 1970, Stuttgarter Ballett, chor. J. Cranko, Amsterdam 21 II 1974, Het Nationale Ballet, chor. R. van Dantzig, sc. T. van Schayk, w obs. T. Peter i M. Aradi, Londyn 11 VI 1982, The Royal Ballet, chor. K. MacMillan, sc. N. Georgiadis, w obs. P. Schaufuss i J. Penney.
Wspomnieć też trzeba, że warszawską inscenizację "Orfeusza" pokazał Balet Opery na Międzynarodowym Festiwalu Muzycznym w Wiesbaden w maju 1964, a następnie w Essen.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie
