Dziadek do orzechów
(Casse-Noisette - The Nutcracker)
Balet-feeria w 2 aktach, 3 obrazach z apoteozą. Libretto: Marius Petipa i Iwan Wsiewolożski (wg wersji A. Dumasa baśni "Dziadek do orzechów" i "Król myszy" E.T. A. Hoffmanna); muzyka: Piotr Czajkowski; choreografia: Lew Iwanow (Rajmund Sobiesiak); scenografia: Konstantin Iwanow i Michaił Boczarow (dekoracje), Iwan Wsiewołożski i Jewgienij Ponomariew (kostiumy) - (Antoni Muszyński).
Prapremiera: Petersburg 6 XII 1892, Teatr Maryjski.
Premiera polska: Bydgoszcz 10 IV 1958, Studio Operowe.
Osoby: Klara Silberhaus, córeczka prezesa miejskiej rady - Stanisława Bielińska (Zuzanna Kalczyńska); Książę Coqueluche - Paweł Gerdt (Henryk Gucz); Wieszczka Cukrowa - Antonietta Dell'Era (Nina Modzelewska); radca Drosselmeyer, ojciec chrzestny Klary - Timofiej Stukolkin (Rajmund Sobiesiak); rodzice Klary, braciszek Klary, dzieci, goście, zabawki, myszy, Król myszy, gnomy, śnieżynki, Mistrz Ceremonii, kwiaty, tancerki i tancerze.
Rzecz dzieje się w wieczór wigilijny Bożego Narodzenia, w małym miasteczku niemieckim w połowie XIX w.
Akt I. Obraz 1. Salon w domu rodziców Klary. Rodzice kończą ubieranie choinki; wchodzi Klara z bratem, a za nimi zaproszone dzieci. Wszystkie dzieci otrzymują na gwiazdkę lalki (taniec lalek). Przybywa również radca Drosselmeyer, który wręcza Klarze piękną lalkę, a jej bratu żołnierzyka. Zbliża się pora, aby iść spać, lecz Klara zaczyna grymasić. Wówczas radca daje jej nową zabawkę: jest nią dziadek do orzechów. Zachwycona Klara tańczy polkę, po czym układa zabawkę w koszyku i usypia przy dźwiękach kołysanki. Na zakończenie wieczoru dorośli tańczą taniec zwany "Grossvater", następnie żegnają się z gospodarzami i odchodzą ze swymi dziećmi. Dom zapada w sen. Po chwili do pustego salonu wkrada się Klara w nocnej koszuli. Bije północ. Sowa na zegarze zamienia się w Drosselmeyera i ze wszystkich kątów wybiegają myszy, których Klara panicznie się boi. Nagle Dziadek do orzechów ożywa, wzywa na pomoc ołowianych żołnierzyków i stacza zwycięski bój z myszami. Klara, widząc grożące Dziadkowi niebezpieczeństwo, rzuca pantofelkiem w Króla myszy i mysie wojsko ucieka w popłochu. Uratowany Dziadek do orzechów przeistacza się w pięknego księcia i pragnąc okazać dziewczynce wdzięczność, zaprasza ją w fantastyczną podróż.
Obraz 2. Salon zamienia się w ośnieżony las, gnomy z pochodniami witają Klarę i Księcia. Pada śnieg (walc śnieżynek).
Akt II. Zaczarowana kraina słodyczy. Wchodzi Wieszczka Cukrowa w otoczeniu barwnego orszaku. Na różowej rzece z lemoniady Klara i Książę płyną w ciągnionej przez delfiny łodzi. Wita ich Mistrz Ceremonii. Na znak dany przez Wieszczkę Cukrową pojawia się zastawiony słodyczami stół i rozpoczynają się popisy taneczne, symbolizujące różne smakołyki: czekolada - Taniec hiszpański, kawa - Taniec arabski i Taniec wschodni, herbata - Taniec chiński, Trepak, Taniec z fujarkami, Taniec błazenków wokół Matki Gigogne, Grand ballabile - walc kwiatów, Grand pas de deux Wieszczki Cukrowej i Księcia, ogólna Koda.
Balet kończy się apotoezą na tle kolorowych fontann.
Balet "Dziadek do orzechów" to baśń przedstawiająca w formie XIX-wiecznego divertissement świat dziecięcych zabaw i marzeń. Różnorodne tańce są luźno związane z rozwojem akcji. Zresztą akcja ta jest raczej wątła. Jej miejsce zajmuje plan choreograficzny, którego tanecznym punktem kulminacyjnym jest grand pas de deux w II akcie, nie mające nic wspólnego z przygodami Klary, która jest jedynie biernym widzem wydarzeń. Plan choreograficzny "Dziadka do orzechów" opracowany był przez M. Petipę, lecz nagła choroba uniemożliwiła mu realizację baletu; powierzono ją asystentowi Petipy, L. Iwanowowi. Autor choreografii "Dziadka do orzechów" był więc ograniczony gotowym planem, sprawiającym także wiele trudności Czajkowskiemu, którego muzyka znacznie przekroczyła ramy ubogiego i naiwnego scenariusza. Pragnąc nadać swej muzyce charakter ilustracyjny i przedstawić świat dziecięcy, kompozytor wprowadził po raz pierwszy do orkiestry czelestę oraz dziecinne trąbki, piszczałki i bębenki. Uwertura zawiera dwa tematy: skoczny, wesoły marsz dzieci oraz liryczny, śpiewny temat Klary. Do tematów tych kompozytor powraca wielokrotnie w kompozycji baletu.
"Dziadek do orzechów" nie zdobył takiej popularności, jak dwa inne balety Czajkowskiego: "Jezioro łabędzie" i "Śpiąca Królewna", utrzymuje się jednak stale w repertuarze rosyjskim. Był też wielokrotnie przerabiany i wystawiany w różnych wersjach, m.in. w wersji A. Górskiego, 21 V 1919, Moskiewski Teatr Wielki, sc. K. Korowin; w wersji F. Łopuchowa, 27 X 1929, leningradzki Teatr Opery i
Baletu, sc. W. Dmitriew (imię Klara zastąpiono używanym obecnie imieniem Masza). Najdłuższy żywot miała trzyaktowa wersja W. Wajnonena, sc. N. Selezniow, Leningrad 18 II 1934, Państwowy Akademicki Teatr Opery i Baletu, wznowiona w sc. W. Dmitriewa 28 IV 1939, stała się wzorem wielu dalszych inscenizacji; w swej choreografii Wajnonen zachował tylko walca Śnieżynek i wariację Cukrowej Wieszczki w układzie Iwanowa. Ostatnią wersją jest opracowanie J. Grigorowicza, wystawione 12 III 1966 w Teatrze Wielkim w Moskwie, sc. S. Wirsaładze, w obs. J. Maksimowa i W. Wasiljew. Wersję Grigorowicza przejęła Opera w Wiedniu 10 III 1973, a na premierze tańczyli gościnnie N. Biessmiertnowa i M. Ławrowski. W zachodniej Europie i w Ameryce "Dziadek do orzechów" wystawiany był przeważnie wg L. Iwanowa, w rekonstrukcji N. Siergiejewa lub B. Romanowa. Wersję Wajnonena rozpowszechnił na Zachodzie R. Nuriejew, który wystawił "Dziadka do orzechów" z Królewskim Baletem Szwedzkim 1967, z The Royal Ballet w Londynie 1968, w mediolańskiej La Scali 1971. Wersję Wajnonena przenieśli też: K. Szatilow do Staatsoper w Berlinie 22 XII 1973, dek. Ch. Panzer, kost. Ch. Stromberg, w obs. M. Lubitz i B. Dreyer, oraz M. Barysznikow, dek. B. Aronson, kost. F. Thompson, Waszyngton 21 XII 1976, American Ballet Theatre, w obs. M. Tcherkassky i M. Barysznikow.
Wymienić też można kilka innych wersji: chor. J.J. Etchevery, sc. P. Colin, Paryż 26 II 1947, Opera Comique, w obs. G. Kergrist i P. Goube, chor. F. Ashton, sc. C. Beaton, Londyn 11 IX 1951, Sadler's Wells Ballet, w obs. S. Beriosova i D. Blair, chor. G. Balanchine, sc. H. Armistead i B. Karinska, Nowy Jork 2 II 1954, New York City Ballet, w obs. Maria Tallchief i N. Magallanes; wznowienie w 1965, sc. R. Ter-Arutunian, w obs. P. McBride i E. Villella, chor. J. Neumeicr, sc. W. Schachteli, Frankfurt n.M. 21 X 1971, Ballett der Stadtischen Biihnen, w obs. M. Kruuse i M. Midinet; wznowienie w sc. J. Rosę w 1972, a następnie z The Royal Winnipeg Ballet 1972, w Operze w Monachium 1973, w Operze w Hamburgu 1974, chor. F. Flindt, sc. B. Wiinblad, Kopenhaga 11 XII 1971, Kongelige Danske Ballet, w obs. V. Flindt i N.B. Larsen, chor. R. Petit (do muzyki "Dziadka do orzechów" włączono też III i IV cz. "Tria e-moll" E.T.A. Hoffmanna), sc. E. Frigerio, Ballets de Marseille 2 XII 1976, w obs. E. Terabust i D. Ganio, chor. R. Hightower i K. Armitage, dek. M. Le Nestour, kost. Ph. Binot, Paryż 24 XII 1982, Opera, w obs. N. Pontois i P. Dupond.
W Polsce "Dziadka do orzechów" wystawiono po raz pierwszy w Warszawie 30 XII 1922 w teatrze Nowości, układ K. Łobojki, w wykonaniu uczniów i uczennic jego szkoły. Oparty na jego fragmencie balet "Śnieżki" przedstawił M. Pianowski w Teatrze Wielkim w Warszawie 1 XII 1935.
Po II wojnie światowej balet ten wystawiły następujące teatry: Bytom 31 V 1959, Opera Śląska, chor. Z. Korycki, sc. J. Szajna, w obs. L. Sotomska (Klara) i B. Bolewicz (Książę), Gdańsk 16 IV 1962, Opera i Filharmonia Bałtycka, skrócona jednoaktowa wersja, chor. N. Konius, sc. W. Bielicki, w obs. J. Górska i P. Schulz, Wrocław 5 V 1968, Opera, chor. R. Sobiesiak, sc. T. Grondal, w obs. K. Kmitto i B. Śliwiński, Warszawa 2 VI 1973, spektakl Państwowej Szkoły Baletowej na scenie Teatru Wielkiego, chor. trąd. G. Lediach, sc. J. Ławacz; rolę Klary tańczyła solistka Teatru Wielkiego, B. Sier, Poznań 15 XI 1975, Opera, chor. B. Kasprowicz, sc. B. Jankowska, w obs. M. Polyriczuk i J. Stańda, pokazane na występach w Płowdiw X 1976, Bytom 15 XII 1979, Opera Śląska, chor. M. Bochenek, sc. L. Jankowska, w obs. J. Szabelska i S. Jońca, Łódź 6 XII 1980, Teatr Wielki, chor. J. Piasecki wg Wajnonena, sc. A. Kilian, w obs. L. Kowalska i K. Wrzosek.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie
