Balet w 4 aktach, 9 obrazach. Libretto: Nikołaj Wołkow; muzyka: Aram Chaczaturian; choreografia: Leonid Jakobson (Jewgienij Czanga); scenografia: Walentina Chodasewicz (Stanisław Bąkowski).
Prapremiera: Leningrad 27 XII 1956, Teatr im. Kirowa.
Premiera polska: Warszawa 28 XI 1968, Teatr Wielki.
Osoby: Spartakus, tracki niewolnik, przywódca buntu gladiatorów - Askold Makarow (Gerard Wilk); Frygia, jego żona - Inna Zubkowska (Hanna Musiał); Krassus, dowódca legionistów rzymskich - Boris Szawrow (Zbigniew Kiliński); Egina, jego kochanka - Ałła Szelest (Bożena Kociołkowska), Harmodius, miody niewolnik tracki - Światosław Kuzniecow (Zbigniew Strzałkowski); patrycjusze, senatorzy, żołnierze, gladiatorzy, lud rzymski, niewolnicy i niewolnice, stara kobieta, właściciel szkoły gladiatorów, pasterze, ich żony i dzieci, piraci. Akcja rozgrywa się w latach 70-ych I w. p.n.e. w Rzymie.
Akt I. Obraz 1. "Triumf Rzymu". Na plac przed Łukiem Triumfalnym w Rzymie wkraczają, powracające z wyprawy wojennej do Tracji, zwycięskie legiony pod wodzą Krassusa. Witają ich senatorzy, patrycjusze i tłum Rzymian. Żołnierze prowadzą niewolników. Przykuty do rydwanu Krassusa idzie tracki niewolnik Spartakus, obok niego żona i młodziutki chłopiec Harmodius. Napinając potężne mięśnie, Spartakus zatrzymuje rydwan. Wszyscy przyglądają mu się z zainteresowaniem.
Obraz 2. "Targ niewolników". Na placu miejskim zgromadzono niewolników ze wszystkich podbitych krajów: Greków, Egipcjan, Nubijczyków, Traków, Gallów, Germanów. By zachęcić kupujących, muszą oni wykazać swe umiejętności i uzdolnienia (tańce etiopskich chłopów, Egipcjanek i Greka). Nagle tłum rozstępuje się przed lektykami wodza Krassusa i jego kochanki Eginy, wyzwolonej Greczynki. Uwagę przybyłych zwraca Spartakus oraz Frygia i urodziwy Harmodius. Egina kupuje od razu pięknego chłopca i chce jeszcze kupić Spartakusa, lecz wyprzedza ją właściciel szkoły gladiatorów. Gdy Egina wybiera również Frygię zrozpaczona kobieta daje do zrozumienia, że woli ponieść śmierć z własnej ręki, niż rozstać się z mężem (taniec Frygii). Egina rezygnuje więc z Frygii, którą zabiera właściciel szkoły gladiatorów. Małżonkowie będą dzielić wspólny los (duet Frygii i Spartakusa).
Obraz 3. "Cyrk". Z okazji nowego zwycięstwa wojsk rzymskich odbywają się igrzyska, którym przygląda się żądny krwawych widowisk tłum oraz (w osobnej loży) Krassus i Egina. Widowisko rozpoczyna bachiczna pantomima pt. "Porwanie Sabinek", po czym walczą gladiatorzy z zawiązanymi oczami; na zakończenie odbywa się walka niewolników trackich pod wodzą Spartakusa z Samnitami. Wszyscy niewolnicy giną, pozostaje tylko Spartakus i jeden jego przeciwnik. Spartakus powala go na ziemię, lecz odmawia dobicia i opuszcza arenę wśród gwałtownych protestów tłumu.
Akt II. Obraz 4. "Koszary gladiatorów". W niskiej sklepionej izbie siedzą przy ognisku gladiatorzy, na pryczach leżą ranni, pielęgnuje ich Frygia. Gdy jeden z niewolników umiera, Spartakus wzywa towarzyszy do buntu przeciw tyranii Rzymian (taniec Spartakusa). Gladiatorzy wyłamują kraty w oknach i znikają w ciemnościach nocy.
Obraz 5. "Via Appia". Na polach Kampanii odpoczywają po pracy pasterze z rodzinami (tańce pasterzy). Przybywają zbiegli z koszar gladiatorzy; Spartakus ogłasza wybuch powstania i pasterze przyłączają się do rebeliantów. Wspólnymi siłami zdobywają broń w rzymskim obozie wojskowym.
Obraz 6. "Uczta u Krassusa". Do pięknej willi nad Zatoką Neapolitańską dotarły już wiadomości o buncie gladiatorów, lecz Krassus i jego przyjaciele odsuwają złe wieści. Ucztują wesoło, przyglądając się tańcom nimf. Egina kusi swym tańcem oczarowanego nią Harmodiusa (pas de deux). I znów tańczą przed biesiadnikami czterej niewolnicy z krotalami i tancerki z Kadyksu. Nagle wbiega goniec z wiadomością o zbliżaniu się oddziałów Spartakusa. Goście uciekają w popłochu, Krassus zatrzymuje Harmodiusa i każe mu podpalić willę. Gdy chłopiec rzuca płonącą pochodnię, wpada Spartakus ze swym wojskiem. Willa płonie. Niewolnicy tańczą zwycięski taniec.
Akt. III. Obraz 7. "Namiot Spartakusa". Zapada wieczór. W obozie zbuntowanych gladiatorów stoją koło namiotu wodza kobiety wraz z Frygią, trwożnie nasłuchując odgłosów toczącej się bitwy. Wraca zwycięski Spartakus, otoczony wodzami swych oddziałów. Tymczasem do obozu wkrada się stara kobieta; przynosi dla Harmodiusa pismo od Eginy, wzywającej chłopca. Spartakus, zdając sobie sprawę z przewagi wroga, niepokoi się o los powstania, lecz Frygia uspokaja go i dodaje otuchy (adagio Frygii i Spartakusa). Do obozu schodzą się kupcy, kwitnie handel złotem, klejnotami i bronią. Oburzony Spartakus wypędza handlarzy mimo sprzeciwu wodzów Gallów i Germanów. Dochodzi między nimi do ostrej sprzeczki. Korzystając z zamieszania i ciemności, Harmodius ukradkiem opuszcza obóz.
Obraz 8. "Namiot Krassusa". W przepysznym namiocie Egina tańczy przed odpoczywającym po bitwie Krassusem. Żołnierze przyprowadzają jeńców, Krassus skazuje ich na śmierć. Po chwili stara kobieta wprowadza Harmodiusa. Stęskniony chłopiec biegnie do Eginy, lecz Krassus powstrzymuje go i żąda relacji o planach wojennych powstańców. Harmodius zdradza swych towarzyszy, opowiadając, że wódz gladiatorów zamierza przebić się na brzeg morza. Wtedy Krassus odsłania jedną ze ścian namiotu: w dali widać rząd krzyży, na których zawisły umęczone ciała jeńców. Teraz Harmodius wie, co go czeka. Z rezygnacją poddaje się woli rzymskiego wodza, który każe naznaczyć go piętnem niewolnika.
Akt IV. Obraz 9. "Klęska Spartakusa". Nad brzegiem morza ucztuje pod osłoną nocy banda piratów (taniec piratów). Za wysokim kopcem z kamieni kryje się patrol rzymskich żołnierzy, przyprowadzony tu przez Harmodiusa. Z ciemności wyłania się postać wojownika na koniu. To przybywa Spartakus z zamiarem przekupienia piratów. Za cenę złota zgadzają się oni zabrać powstańców na statki. Po odjeździe Spartakusa Rzymianie zmuszają piratów do odpłynięcia na morze. Wciągnięty w zasadzkę pierwszy oddziałek wojska Spartakusa staje w obliczu wroga. Wywiązuje się nierówna walka, której przygląda się Krassus w towarzystwie Eginy i Harmodiusa. Spartakus pada śmiertelnie ranny. Dręczony wyrzutami sumienia Harmodius podbiega do umierającego wodza, lecz pada trafiony strzałą z łuku wypuszczoną na rozkaz Krassusa. Po opustoszałym polu bitwy chodzi Frygia, szukając męża. Znajduje jego ciało. Wojownicy traccy podnoszą na tarczach ciało zabitego wodza. Frygia opłakuje męża (taniec Frygii), dokoła grupują się mężczyźni i kobiety. Pierwsze promienie słońca oświetlają pogrążony w żalu tłum.
Treść baletu "Spartakus" osnuta jest na historycznym fakcie powstania gladiatorów w Rzymie pod przewodnictwem trackiego jeńca Spartakusa. Libretto opracowane zostało na podstawie źródeł historycznych, dzieł Plutarcha i Juwenala, oraz prac współczesnych historyków radzieckich. Spartakus, Frygia i Krassus są postaciami autentycznymi, zaś postacie zaprzedanej Rzymowi Eginy i słabego Harmodiusa zrodziły się w wyobraźni librecisty jako kontrastujące z odwagą i bohaterstwem powstańców. Główną ideą baletu jest walka o wolność, a dzieje buntu gladiatorów - wielką jej metaforą. "Spartakus" to balet monumentalny, o wieloplanowej akcji, wątkach epicznych, tragicznych i lirycznych, pełen ostrych spięć dramatycznych, operujący wielkimi tłumami na scenie. Przeważają sceny zbiorowe i męskie tańce zespołowe. Muzyka spełnia funkcję ilustracyjną dzięki zastosowaniu tematów melodycznych charakteryzujących postacie, środowiska i sytuacje. Główny temat muzyczny Spartakusa składa się z dwóch motywów: bohaterskiego o brzmieniu fanfarowym i emocjonalnego, wyrażającego reakcje uczuciowe bohatera na przebieg akcji. Występuje też liryczny temat Frygii oraz dwa tematy środowiskowe - patrycjuszowski i plebejski. Scenom zbiorowym towarzyszą wielkie obrazy symfoniczne, w których przewija się motyw "Dies irae" oraz występuje chór. Patetyczna muzyka nie zawiera jednak żadnych asocjacji antycznych. Obok rytmów tanecznych i reminiscencji folkloru różnych narodów, zwłaszcza armeńskiego, dominują rytmy marszowe, triumfalne, wojenne i pogrzebowe. Prapremiera baletu "Spartakus" nie przyniosła sukcesu, podobnie jak wystawienie następnej wersji 11 III 1958 w moskiewskim Teatrze Wielkim, chor. I. Mojsiejew, sc. A. Konstantinowski, w obs. D. Biegak (Spartakus), N. Ryżenko (Frygia), M. Plisiecka (Egina) i N. Fadiejeczew (Krassus). Trzecią z kolei wersję opracował wspólnie z kompozytorem choreograf J. Grigorowicz: zmieniono kolejność obrazów i przebieg niektórych sytuacji, usunięto postać zdrajcy Harmodiusa; premiera odbyła się w Teatrze Wielkim w Moskwie 9 IV 1968, sc. S. Wirsaładze, w obs. W. Wasiljew, J. Maksimowa, M. Liepa i N. Timofiejewa. "Spartakus" Grigorowicza figurował w programie występów Baletu Teatru Wielkiego z Moskwy w Polsce w kwietniu 1980.
"Spartakus" wystawiany był w wielu teatrach ZSRR przez różnych choreografów, m.in. przez J. Czangę w Teatrze Opery i Baletu w Rydze w 1960. Wersję tę Czanga powtórzył na scenie Teatru Wielkiego w Warszawie. Prócz tego balet wystawiony był w Narodnim divadle w Pradze 3 XI 1957, chor. J. Błażek, sc. K. Bubenik i J. Kropacek, w obs. M. Kura (Spartakus) i O. Skalova (Frygia); nowa wersja J. Błażka, opracowana wspólnie z R. Mazelovą, dek. L. Vychodil, kost. L. Purkyńova, wystawiona też była 20 V 1976 w praskim Narodnim divadle, w obs. V. Harapes i H- Vlaćilova. Inną czeską wersję "Spartakusa" opracował J. Nemećek w Brnie w 1975. Jedną z bardziej udanych inscenizacji "Spartakusa" była wersja węgierskiego choreografa L. Seregi, sc. G. Forray i T. Mark, Budapeszt 18 V 1968, Opera, w obs. V. Fulop (Spartakus) i Z. Kun (Frygia).
Wersję Seregiego przejęły również inne teatry: Staatsoper w Berlinie 5 V 1973, z R. Gawlikiem w roli tytułowej, i Australian Ballet w Melbourne 21 X 1978, z G. Normanem. Dla Ballet Nacional de Cuba opracował "Spartakusa" ("Espartaco") A. Plisiecki, sc. S. Fernandez, Hawana 22 XI 1978, w obs. J. Esquivel i A. Alonso.
W Polsce notujemy jeszcze drugą premierę "Spartakusa", która odbyła się w Operze Wrocławskiej 21 V 1972, chor. T. Kujawa, sc. Z. Wierchowicz, w obs. W. Kościelak (Spartakus), B. Starczewska (Frygia), R. Syldorf (Egina), W. Karst (Krassus).
Historyczny temat buntu niewolników pod wodzą Spartakusa miał też inną wersję sceniczną w postaci baletu "Niewolnicy" ("Sklaven - Ein Spartacus-Ballett"), libr. i chor. H. Haas, muz. W. Hohensee.
Pierwsze wystawienie tego baletu pt. "Znak ogniowy w górach" ("Das Fanal") miało miejsce w Operze Lipskiej 25 VI 1961, w chor. E. Kóhler-Richter, w obs. J. Richter (Spartakus) i U. Cain (Ursa, niewolnica germańska, występująca w akcji zamiast Eginy); w 1964 z okazji Berliner Festtage balet "Niewolnicy" wszedł do repertuaru Staatsoper, chor. L. Gruber, sc. H. Kilger, w obs. P. Berger i H. Schiele. Wersję tę pokazał w czasie występów w Polsce I 1965 Balet Państwowej Opery z Berlina.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie
