Przedstawienia

Sceny liryczne w 3 aktach; libretto: Modest Czajkowski, wg Aleksandra Puszkina.
Prapremiera: Moskwa 29 III 1879.
Premiera polska: Warszawa 1899 (wersja wioska), Lwów 1906 (wersja polska).
Osoby: Łarina, obywatelka ziemska - mezzosopran; Tatiana i Olga, jej córki - sopran i alt; Filipiewna, niania - alt; Eugeniusz Oniegin - bary­ton; Włodzimierz Leński - tenor; książę Griemin - bas; Triquet, Francuz - tenor; Zarecki - bas; Guillot, kamerdyner Oniegina - rola niema; goście, oficerowie, wieśniacy, wieśniaczki. Akcja rozgrywa się w Rosji w pierwszej połowie XIX w.
Akt I. Odsłona 1. W cichym wiejskim dworku mieszka wdo­wa Łarina oraz jej dwie córki - wesoła, pełna życia Olga i sentymentalna, rozmiłowana w romantycznych powieściach Tatiana. Jest upalny sierpniowy dzień dożynek. Dziewczęta śpiewają starą sentymentalną pieśń, której melodia budzi w ser­cu ich matki wspomnienia dawnych dni, kiedy była młoda, piękna i zakochana bez pamięci w przystojnym, eleganckim cudzoziemcu. A potem - przyszło małżeństwo narzucone wbrew woli, i prysły złote sny o szczęściu. Niania Filipiewna ze zro­zumieniem potakuje swej pani. Z pola wracają żniwiarze i przy­noszą dziedziczce, zgodnie z obyczajem, pięknie przystrojony snop żyta. Przybywa też narzeczony Olgi, Leński, przywożąc swego przyjaciela, Oniegina. Pełen wdzięku i wytworności światowiec wydał się romantycznej Tatianie ucieleśnieniem jej snów i marzeń, żywym bohaterem przeczytanych romansów. I na Onie­ginie piękna córka Łariny wywiera wrażenie, nie daje jednak tego poznać po sobie, prowadząc z nią obojętną, konwencjo­nalną rozmowę, podczas gdy Leński nie ukrywa bynajmniej przed Olgą swoich uczuć (arioso "Kocham panią, Olgo").
Odsłona 2. Od momentu poznania Oniegina Tatiana nie może zaznać spokoju. Czując potrzebę porozmawiania z kimś na ten temat, próbuje wypytać starą nianię o jej miłosne przeżycia, lecz daremnie - Filipiewnę wcześnie wydano za mąż, nie py­tając, czy kocha, wszelkie więc porywy serca szybko w niej wygasły. Jest duszna, letnia noc. W sercu Tatiany rodzi się postanowienie: napisze list do Oniegina i łamiąc obyczajowe konwenanse, wyzna mu swe uczucia. Budzący się poranek za­staje Tatianę nad zapisanym arkuszem. Na jej prośbę Filipiewna zgadza się potajemnie doręczyć list Onieginowi.
Odsłona 3. Tatiana z trwogą i niecierpliwością oczekuje po­jawienia się Oniegina. Wytworny kawaler stawia się na we­zwanie, lecz tylko po to, by w pełnych uprzejmości i galanterii, lecz zarazem chłodnych i nieco mentorskich słowach dać jej do zrozumienia, że nie wierzy w trwałą miłość i nie uznaje mał­żeńskich więzów, nie może więc na jej uczucie odpowiedzieć wzajemnością (aria "Któż nam powróci młode lata").
Akt II. Odsłona 1. W dniu imienin Tatiany we dworze Łarinych odbywa się bal. Przy dźwiękach walca wirują pary tancerzy. Zabawny Francuz, Triquet, śpiewa kuplety ku czci solenizantki. Na bal przybył również - namówiony przez Leńskiego - Oniegin. Niezadowolony, iż rozplotkowane starsze pa­nie poczynają już łączyć jego imię z imieniem Tatiany, znu­dzony atmosferą prowincjonalnego balu, zaczyna na złość przyjacielowi demonstracyjnie asystować Oldze. Zazdrosny narze­czony traci panowanie nad sobą - wybucha przykry skandal, zakończony wyzwaniem na pojedynek.
Odsłona 2. O szarym świcie oczekuje Leński nad rzeczką koło młyna byłego przyjaciela, z którym teraz wypada mu stoczyć śmiertelną walkę (aria "Więc gdzie, więc gdzie miłości mej marzenia"). Nadchodzi Oniegin ze swym kamerdynerem Guillotem, który wobec braku innych przyjaciół ma być jego sekundan­tem. I Oniegin, i Leński żałują już swego kroku, lecz fałszywy wstyd nie pozwala im się cofnąć. Zarecki, sekundant Leńskiego, daje znak, padają strzały i nieszczęśliwy Leński osuwa się martwy na ziemię.
Akt III. Odsłona 1. Po tragicznym pojedynku Oniegin opu­ścił Rosję. Błąkał się przez szereg lat po świecie, nigdzie nie mogąc znaleźć szczęścia ani nawet spokoju. Powróciwszy, przy­bywa do swego dawnego przyjaciela, księcia Griemina. W jego pałacu odbywa się bal - słychać dźwięki uroczystego polo­neza. Oniegin, zaskoczony, w małżonce księcia poznaje Tatianę, obecnie jedną z najwytworniejszych dam Petersburga. Teraz do­piero uświadamia sobie z całą siłą nurtujące go od dawna uczu­cie do Tatiany. Niestety - za późno. Z głuchą rozpaczą w sercu, z uprzejmym uśmiechem słuchać musi opowiadania księcia Griemina o wielkim szczęściu, jakie przyniosła mu jego młoda mał­żonka (aria "Wszechmocnie włada miłość świata").
Odsłona 2. Oniegin, targany na przemian namiętnością i roz­paczą, zjawia się w pokoju Tatiany, błagając, by odwzajemniła jego miłość i wraz z nim porzuciła dom księcia, prosi też o prze­baczenie dawniejszego nierozważnego względem niej postępowa­nia. Tatiana przeżywa chwilę strasznej rozterki. Wyznaje Onie­ginowi, iż kocha go nadal, lecz święty obowiązek i złożone śluby są dla niej ważniejsze niż głos własnego serca. Z bólem odtrąca klęczącego przed nią Oniegina i żegna go - tym razem na zawsze. Oniegin zostaje sam, przeklinając swój los.
Myśl napisania opery na tle poematu Puszkina o Onieginie pod­sunęła Czajkowskiemu śpiewaczka Ławrowska - kompozytor zaś z entuzjazmem odniósł się do projektu. Głęboki liryzm Pu­szkinowskiego dzieła, psychologiczna prawda przeżyć jego bo­haterów, po mistrzowsku uchwycona atmosfera rosyjskiego ży­cia w różnych środowiskach - wszystko to nadzwyczaj silnie pociągało Czajkowskiego. Oczywiście zdawał sobie sprawę z te­go, że dzieło muzyczne osnute na tle "Oniegina" będzie znacznie odbiegało od tradycyjnego stylu operowego, dlatego też nie za­ryzykował nawet nazywania go "operą", lecz dał mu nazwę "sceny liryczne". Największe bowiem znaczenie ma tu nie sama akcja, lecz przeżycia osób dramatu, sceny zbiorowe odgrywają mniejszą rolę niż arie solowe, czy duety, co nadaje dziełu cha­rakter bardziej intymny, niemal kameralny. W "Onieginie" wkro­czył Czajkowski - po różnorodnych próbach z młodzieńczego okresu - na właściwą drogę rozwoju swego stylu operowego, na drogę opery lirycznej. Tym samym stał się on od razu jed­nym z najświetniejszych przedstawicieli tego gatunku twórczości operowej, zapoczątkowanego we Francji przez Gounoda i Thomasa.
"Rosyjskość" dzieła Czajkowskiego nie polega bynajmniej na bezpośrednich związkach z muzyką ludową (związków tych jest znacznie mniej niż np. w operach Borodina czy Musorgskiego; elementy folkloru znajdujemy w "Onieginie" tylko w pieśniach wieśniaków z I aktu), widać je w typie szerokiej i rozlewnej melodii, w nastroju tęsknego liryzmu i wreszcie w atmosferze akcji osnutej na tle poematu Puszkina.
Libretto "Eugeniusza Oniegina" opracował brat kompozytora, Modest, przy współudziale poety Konstantego Szyłowskiego oraz intensywnej współpracy samego twórcy opery. Nastroje melan­cholii i akcenty pesymizmu, dominujące w operze, wypływały nie tylko z osobistych przeżyć Czajkowskiego, lecz były także charakterystyczne dla wielu kręgów inteligencji rosyjskiej - i nie tylko rosyjskiej - u schyłku zeszłego stulecia.
Źródło: Przewodnik Operowy, Józef Kański, PWM 1997

Ukryj streszczenie