Coppelia czyli Dziewczyna o szklanych oczach
(Coppelia ou la fille aux yeux d'email)
Balet komiczny w 2 aktach, 3 obrazach. Libretto: Charles Nuitter i Arthur Saint-Leon (wg nowel E.T.A. Hoffmanna "Der Sandmann" i "Die Automaten"); muzyka: Leo Delibes; choreografia: Arthur Saint-Leon (Jose Mendez); scenografia: Charles-Antoine Cambon, Edouard Desplechin i Jean-Baptiste Lavastre (dekoracje), Paul Lormier (kostiumy).
Prapremiera: Paryż 25 V 1870, Theatre Imperial de l'Opera.
Premiera polska: Warszawa 7 XII 1882, Teatr Wielki.
Osoby: Swanilda, młoda dziewczyna - Giuseppina Bozacchi (Zygfryda Gilska jako Wiesława); Franz, jej narzeczony - Eugenie Fiocre jako travestie (Aleksander Gillert); dr Coppelius, konstruktor automatycznych lalek - mim Dauty (Ludwik Kuhne); Burmistrz, Właściciel dworu, przyjaciółki Swanildy, lalki, dziewczęta, chłopcy, wieśniacy.
Akcja rozgrywa się w małym miasteczku w Galicji w połowie XIX w.
Akt I. Plac w miasteczku. W oknie domku Coppeliusa siedzi nieruchomo piękna dziewczyna z książką w ręku; uchodzi ona za jego córkę Coppelię. Tajemnicza dziewczyna wzbudza niepokój w sercu Swanildy, która zauważyła, że jej narzeczony Franz interesuje się nieznajomą. Daremnie Swanilda stara się oderwać
piękną dziewczynę od książki i zwrócić na siebie jej uwagę (walc Swanildy). Gdy nadchodzi Franz, Swanilda chowa się, by obserwować go z ukrycia. Franz zaleca się do Coppelii, która niespodziewanie odpowiada mu skinieniem głowy, po czym Coppelius natychmiast zamyka okno. Teraz Swanilda ma już dowód niewierności ukochanego. Sprzeczkę narzeczonych przerywa nadejście młodzieży i wesoły taniec (mazurek). Po chwili zjawia się Burmistrz i ogłasza, że nazajutrz odbędzie się poświęcenie nowego dzwonu. Z tej okazji właściciel dworu ofiaruje posag tym dziewczętom, których ślub odbędzie się tego dnia. Swanilda wróży sobie z kłosa żyta, czy Franz ją kocha, a gdy wróżba wypada niepomyślnie, z udaną obojętnością przyłącza się do tańczących przyjaciółek (taniec słowiański, czardasz). Zapada wieczór, wszyscy się rozchodzą. Z domku ostrożnie wychodzi Coppelius, starannie zamykając drzwi na klucz. Nagle opada go gromada chłopców; broniąc się przed nimi, stary dziwak gubi klucz i nie zauważywszy tego, odchodzi. Widziała to jednak Swanilda. Podnosi klucz i wraz z kilkoma przyjaciółkami wkrada się do domu Coppeliusa. Nadchodzi Franz; zaczyna wspinać się po drabinie do okna Coppelii, lecz płoszy go powrót Coppeliusa szukającego klucza. Widząc otwarte drzwi, zaniepokojony Coppelius wraca do domu, a uparty Franz znów wspina się po drabinie.
Akt II. Obraz 1. Pracownia dr Coppeliusa; stoją tu lalki ludzkiej wielkości. Ostrożnie i nieśmiało wchodzi Swanilda z przyjaciółkami, rozglądając się dokoła. Swanilda, odsłoniwszy kotarę przy oknie, przekonuje się, że Coppelia jest martwą lalką. Ośmielone dziewczęta uruchamiają mechanizmy lalek (taniec automatów). Rozbawione, nie spostrzegają powrotu Coppeliusa, który rzuca się na nie z laską. Przyjaciółki uciekają, Swanilda chowa się za kotarę. Lecz oto przez okno wkrada się nowy intruz, Franz. Ale Coppelius przyjmuje go uprzejmie i częstuje winem z dodatkiem narkotyku. Franz zasypia. Wówczas Coppelius przysuwa doń fotel z Coppelia i czyni magiczne zaklęcia, chcąc przenieść "fluidy życia" na swą ukochaną lalkę, aby stała się żywą dziewczyną. Istotnie, Coppelia zaczyna się poruszać, chodzić, a nawet tańczyć (walc lalki, bolero, gigue). Staje się jednak coraz bardziej niesforna, biega po pracowni, przewraca cenne lalki i stara się obudzić Franza. Wreszcie Coppeliusowi, który nie zorientował się, że lalką tą jest przebrana Swanilda, udaje się ją złapać i schować za kotarą. Gdy Franz budzi się, Swanilda wychodzi zza kotary, gdzie ukazuje się łysa, brzydka w swej nagości lalka. Pogodzeni młodzi wybiegają, zostawiając pogrążonego w rozpaczy Coppeliusa.
Obraz 2. Dziedziniec przed pałacem we dworze. Odbywa się uroczyste poświęcenie dzwonu. Wśród dziewcząt odbierających posag jest i Swanilda z Franzem. Przychodzi również rozgniewany Coppelius. Swanilda pragnie wynagrodzić mu szkody w pracowni i ofiarowuje swój posag. Właściciel dworu nie zgadza się na to i wręcza Coppeliusowi sakiewkę. Rozpoczyna się zabawa, wielkie divertissement "święto dzwonu": "Walc godzin", "Taniec świtu", "Modlitwa", "Taniec żniwiarek", "Wiejskie wesele", "Niezgoda" i "Pojednanie" (pas de deux Swanildy i Franza), ogólny galop.
"Coppelia" jest jedną z nielicznych komedii baletowych, które przetrwały w repertuarze światowym. Ów "balet z akcją" wystawiany jest obecnie w 2 aktach, z pominięciem 2. obrazu, będącego luźno z treścią związanym divertissement. W epoce swego powstania "Coppelia" była baletem "nowoczesnym", nawiązywała bowiem do modnych wówczas zainteresowań hipnozą, magnetyzmem i spirytyzmem. Wokół postaci Coppeliusa, dziwaka opętanego nadzieją ożywienia swych lalek, dzieją się więc zagadkowe rzeczy, a na ich tle rozwija się błaha intryga miłosna. Nieszablonowy temat, wartkie tempo zręcznie skonstruowanej akcji, zabawne sytuacje i kontrast między wdziękiem ruchów młodzieży a komicznym automatyzmem lalek - zapewniły "Coppelii" poczesne miejsce w repertuarze wielu teatrów i zespołów. Do powodzenia baletu przyczyniła się w znacznej mierze zespolona z akcją muzyka Delibes'a, pełna świeżości, oryginalnych pomysłów melodycznych, wdzięku i elegancji. Balet, zbudowany według tradycyjnego schematu kolejnych "numerów", składa się ze scen pantomimicznych, tańców charakterystycznych i klasycznych. Istnienie w "Coppelii" motywów polskich jest wynikiem zarówno sympatii kompozytora, ożenionego z Polką, jak i związków z Polską autora noweli, Hoffmanna, który przez krótki czas sprawował funkcje urzędnicze w Poznaniu, Płocku i Warszawie.
"Coppelia" wystawiana była często w wersji choreograficznej M. Petipy, zrealizowanej 25 XI 1884 w Teatrze Wielkim w Petersburgu i rozpowszechnionej w Europie Zachodniej przez E. Cecchettiego. Wystawiano ją zresztą w wielu teatrach na świecie w przeróżnych wersjach choreograficznych. Najbliższe pierwowzoru były inscenizacje Opery Paryskiej (gdzie tradycja nakazywała powierzanie roli Franza tancerce en travesti), zwłaszcza dwie nowsze rekonstrukcje choreografii A. Saint-Leona: C. Zambelli dla Grand Ballet Classiąue de France, sc. J. Bonachi, Paryż 16 I 1968, z L. Dayde w roli Swanildy, oraz rekonstrukcja P. Lacotte, sc. wg projektów z 1870, Paryż 18 XII 1973, Opera, w obs. G. Thesmar i M. Denard.
Inną francuską wersję "Coppelii" we własnej choreografii, podkreślającej komediowy charakter baletu, stworzył R. Petit, sc. E. Frigerio, dla Ballets de Marseille; premiera jej odbyła się w Paryżu 18 IX 1975 w Theatre de la Porte Saint-Martin, w obs. K. Kain i R. Bryans. Zespół ten miał "Coppelia" w swym programie występów w Polsce w maju i czerwcu 1981. Do interesujących inscenizacji "Coppelii" należał również spektakl New York City Ballet, dla którego własną choreografię skomponował G. Balanchine, a partie tradycyjne wg M. Petipy zrealizowała A. Daniłowa, dek. R. Ter-Arutunian, kost. B. Karinska, Nowy Jork 17 VII 1974, w obs. P. McBride i H. Tomasson.
W Polsce widzieliśmy także dwie inne wersje "Coppelii": A. Górskiego, pokazaną przez Balet Teatru Wielkiego z Moskwy w lipcu 1949 z O. Lepieszynską i A. Messererem, oraz wersję Alicji Alonso w wykonaniu El Ballet Nacional de Cuba w styczniu 1961. Pierwsza warszawska inscenizacja "Coppelii" była nieco "spolszczona", a do dwu aktów Delibes'a dołączono 3. obraz z muzyką L. Lewandowskiego. Następną jej wersję opracował P. Zajlich, 6 III 1924, Teatr Wielki, oraz J. Ciepliński, sc. J. Wodyriski, Warszawa 14 III 1935, Teatr Wielki, w obs. B. Karczmarewicz i S. Cywiński.
Z innych wystawień "Coppelii" w Polsce przypomnimy: Poznań 4 XI 1921, Teatr Wielki, chor. A. Romanowski, sc. S. Jarocki, w obs. W. Gnatowska i Ł. Chrzanowski; Bytom 17 XII 1949, Opera Śląska, chor. J. Kapliński, sc. A. Stopka, w obs. B. Bittnerówna i E. Nowak (wznowienie 22 V 1968 w Operetce Warszawskiej); Poznań 3 VII 1952, Opera, nowa wersja libretta T. Marka, chor. L. Wójcikowski, sc. S. Janasik, w obs. M. Krzyszkowska i W. Milon (wznowienie 9 XI 1953 w Operze Warszawskiej z L. Wójcikowskim w roli Coppeliusa); Łódź 26 XI 1962, Teatr Nowy, zespół Opery Łódzkiej, chor. F. Parnell, sc. H. Korytowska, w obs. E. Jaroń i W. Traczewski; Wrocław 31 X 1964, Opera, chor. S. Miszczyk, sc. S. Jarocki, w obs. K. Kmitto i B. Kropidłowski; Warszawa 6 IV 1974, Teatr Wielki, chor. A. Messerer, sc. L. Jankowska, w obs. E. Jaroń i J. Makarowski (spektakl pokazany na występach we Włoszech VII 1974 i w Bukareszcie IX 1976); Wrocław 30 IV 1977, Opera, chor. T. Kujawa, dek. Z. Bednarowicz, kost. B. Wolniewicz, w obs. M. Kijak i F. Knapik; Kraków 22 VI 1981, Teatr Muzyczny, chor. R. Kuzniecowa-Szajewska, sc. L. Jankowska, w obs. A. Towarnicka i M. Żak (spektakl pokazany na występach we Włoszech XI 1982).
Oprócz "Coppelii" i "Sylwii" Delibes napisał wspólnie z L. Minkusem balet w 3 aktach, 4 obrazach, o tematyce perskiej - "Źródło" ("La Source"), znany też pod tytułem "Naila", libr. Ch. Nuitter i A. Saint-Leon, chor. A. Saint-Leon, Paryż 12 XI 1866, Opera, G. Salviori i L. Merante w rolach głównych.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie
