Opera romantyczna w 3 aktach; libretto: Ludomił German, wg "Balladyny" Juliusza Słowackiego. Prapremiera: Kraków 23 VII 1896.
Osoby: Kirkor, pan zamku - tenor; Kostryn, jego rycerz - baryton; Wdowa - mezzosopran; jej córki: Balladyna - sopran; Alina - sopran; Grabiec, wieśniak - tenor; Goplana, królowa elfów - sopran; elfy: Skierka - sopran; Chochlik - mezzosopran; halabardnik - baryton; rycerze, służba, elfy, lud.
Akcja rozgrywa się nad Gopłem w czasach przedhistorycznych.
Akt I. Odsłona 1. Królowa elfów, Goplana, skarży się, że serce jej opanowała bezwzajemna miłość do śmiertelnego człowieka, który raz wpadł do jeziora, lecz został uratowany przez swoich współbraci (aria "Gdy jeziora toń ścięła się lodem"). Niestety, ukochany Goplany, prostoduszny wieśniak Grabiec, kocha czarnowłosą Balladynę, córkę Wdowy mieszkającej po drugiej stronie jeziora, i jej gorące pieszczoty są mu droższe niż eteryczna, bezcielesna i romantyczna miłość Goplany. Psotne duszki, Skierka i Chochlik, wierne sługi Goplany, wpadają na pomysł, aby pozbawić Grabca kochanki i w ten sposób zwrócić jego serce ku Goplanie.
Odsłona 2. Okazja nadarza się, gdy do leśnych ostępów przybywa na łowy książę Kirkor ze swoją rycerską drużyną (arioso Kirkora "Za jaskółeczką ciągną moje oczy"). Myląc mu drogę, Chochlik prowadzi go do ukrytej w lesie chaty, gdzie mieszka stara Wdowa z dwiema córkami - Balladyną i Aliną. Oczarowany pięknością obu sióstr, romantyczny Kirkor pragnie jedną z nich pojąć za żonę, lecz nie może zdecydować się na wybór; także i jego przyboczny rycerz, Kostryn, zakochał się od pierwszego wejrzenia w pełnej niepokojącego uroku Balladynie. Za podszeptem niewidzialnego Chochlika Wdowa proponuje, aby Kirkor wybrał za żonę tę z jej córek, która o świcie wyszedłszy do lasu, pierwsza powróci z pełnym dzbankiem malin.
Akt II. Odsłona 1. Skierka i Chochlik wodzą Grabca po bagnach i trzęsawiskach; wreszcie przyprowadzają go do Goplany, która jednak nadal nie jest w stanie pozyskać jego uczucia. Rozgniewana, zamienia opornego kochanka w płaczącą wierzbę, aby był niemym świadkiem przewrotności swojej Balladyny. Istotnie - niebawem na leśnej polanie pojawiają się obie siostry, i Balladyna, w której sercu zrodziła się już nieposkromiona ambicja i żądza władzy, widząc, że Alina szybciej od niej zebrała pełny dzban malin, w porywie zazdrości zabija siostrę.
Odsłona 2. Wdowa czeka na powrót córek. Pojawia się Balladyna z pełnym dzbanem malin, a pytana o Alinę, zmyśla na poczekaniu historię o rzekomej ucieczce swej siostry z kochankiem. Na czole jej jednak widnieje krwawa plama, którą Wdowa daremnie stara się zetrzeć. Przewiązuje więc Balladyna czoło czarną przepaską; niebawem nadjeżdża Kirkor z weselnym orszakiem - przyjmując z rąk Balladyny dzban malin, ogłasza ją swoją oblubienicą i przy wtórze pieśni prowadzi na zamek.
Akt III. Kirkor wyruszył na daleką wojenną wyprawę. Balladyna samotnie błądzi po zamku, dręczona uczuciem wewnętrznej pustki i wyrzutami sumienia. Osiągnęła wszystko, czego pragnęła, a jednak nie zaznała szczęścia i radości. Próbuje teraz znaleźć je w uczuciu Kostryna, który w płomiennych słowach wyznaje jej swą miłość (aria "Jam pokochał cię jak szalony"). Straż zamkowa zwiastuje przybycie jakiegoś obcego księcia z orszakiem. Kostryn wychodzi na spotkanie gości, tymczasem zaś w komnacie zjawia się Wdowa, opowiadając Balladynie o swych snach, w których ciągle jawi się jej widmo Aliny z krwawą raną od noża w sercu. Słowa matki i jej pytania wzburzają zbrodniarkę, a gdy Wdowa w dodatku próbuje zdjąć z jej czoła czarną przepaskę, Balladyna traci panowanie nad sobą i każe strażnikom wyrzucić matkę za wrota. Ten czyn wyrodnej córki zasiewa w sercu Wdowy ziarno straszliwego podejrzenia...
Tymczasem na zamek wkracza dziwaczny korowód duchów i elfów, z Grabcem jako Królem Dzwonkowym na czele. Balladyna nie poznaje dawnego kochanka i zaprasza go na ucztę. Na rozkaz Grabca Chochlik śpiewa piosenkę o dziewczynie, która dla dzbana malin zabiła własną siostrę. Z dalszych słów Dzwonkowego Króla Balladyna orientuje się, że wie on o jej zbrodni - na jej więc polecenie Kostryn podaje Grabcowi kielich z zatrutym winem. Grabiec umiera, a w tym właśnie momencie powraca ze swej wyprawy Kirkor. Balladyna, chcąc się ratować, zrzuca na Kostryna winę otrucia Grabca. Władca zamku skazuje na śmierć Kostryna, który nawet teraz jeszcze nie wyjawia prawdy. Wdziera się jednak do sali biesiadnej obłąkana z rozpaczy Wdowa, wzywając sprawiedliwości na swą wyrodną córkę, której imienia niestety nie może sobie przypomnieć (a i Kirkor nie poznaje w przybyłej matki Balladyny). Kostryn jednak domyśla się już wszystkiego i namawia Kirkora, by kazał swej żonie zdjąć z czoła czarną przepaskę. Balladyna wzbrania się - Kirkor przemocą zrywa jej wstęgę z czoła i wszyscy dostrzegają krwawą plamę. W tej chwili uderza piorun i zabija Balladynę.
Po opartym na tle poematu Mickiewicza "Konradzie Wallenrodzie" Żeleński zwrócił się do twórczości drugiego z trójcy narodowych wieszczów. Jednak bezpośrednie użycie dramatu Słowackiego jako libretta operowego okazało się niemożliwe nawet z dużymi skrótami - trzeba było opracować nowe libretto, które to zadanie powierzył kompozytor Ludomiłowi Germanowi. W jego ujęciu pominięty został szereg wątków dzieła Słowackiego, a na pierwszy plan wysunęła się Goplana i jej fantastyczne królestwo elfów i chochlików. Jednak element narodowy, który nie mógł odzwierciedlić się w libretcie, przesyca całą niemal muzykę opery Żeleńskiego. Nic przeto dziwnego, że jej premiera spotkała się z bardzo serdecznym przyjęciem - tym bardziej że niezależnie od cech polskości - posiada "Goplana" wiele istotnych walorów zarówno muzycznych, jak i dramatycznych.
Należy do nich melodyjność partii solowych i wokalność, świetne opracowanie scen zespołowych, przejrzysta i zarazem efektowna instrumentacja, konsekwentne, a jednocześnie nader dyskretne stosowanie zasady motywów przewodnich jako czynnika jednoczącego i wreszcie - wybitna teatralność muzyki, której środkami po mistrzowsku umiał Żeleński oddać kontrasty dwóch, a właściwie nawet trzech światów: fantastycznego Świata Goplany i jej duchów, kręgu rycerskiej drużyny Kirkora oraz prostych wieśniaków - Grabca, Aliny i Wdowy. Świetnie także oddaje muzyka Żeleńskiego skryty i ambitny charakter Balladyny oraz dramat rozgrywający się w jej duszy.
Źródło: Przewodnik Operowy Józef Kański, PWM 1997
Ukryj streszczenie
