Przedstawienia

Wodewil (zabawa dramatyczna) w 3 aktach, libretto: Jan Napomucen Kamiński.
Prapremiera: Warszawa 16 VI 1816.
Osoby: Bartłomiej, młynarz - tenor; Dorota, jego żona - mezzosopran; Basia, córka Bartłomieja z pierwszego małżeństwa - sopran; Wawrzyniec, furman - rola mówiona; Stach, jego syn - tenor; Janek, przyjaciel Stacha - tenor; Ekonom - baryton; Miechodmuch, organista - bas; Bardos, student z Krakowa - baryton; Górale: Bryndas - bas; Swistos - baryton; Morgal - rola mówiona; Administrator - rola mówiona; Krakowiacy, Krakowianki, Górale, Góralki.
Akcja toczy się w Mogile pod Krakowem pod koniec XVIII w.
Akt I. Dwoje młodych wieśniaków - Basia i Stach - ko­chają się gorąco i pragną się pobrać. Do małżeństwa tego nie chce jednak dopuścić zakochana w Stachu macocha Basi, Do­rota, która stara się wydać Basię za bogatego górala Bryndasa. Za radą Doroty przekupił Bryndas dworskiego Ekonoma, a sam zamierza Basię porwać siłą. W czasie dożynkowej zabawy, po­łączonej z uroczystością zaręczyn Basi i Stacha, Bartłomiej otrzy­muje wiadomość, że Ekonom odmówił zezwolenia na małżeń­stwo młodej pary. W sukurs zmartwionym wieśniakom przy­chodzi krakowski student Bardos, który na czas letnich wakacji wybrał się na wieś i zgodził się do pomocy przy żniwach u Bartłomieja. Z utarczki słownej z Ekonomem wychodzi mądry, władający łaciną Bardos zwycięsko i obiecuje w sprawie mło­dej pary napisać podanie do wysokich władz w Krakowie. Po chwili we wsi powstaje gwar - okazuje się, że to mściwy Eko­nom z dworskimi ludźmi porwał i uwięził Bardosa. Oburzeni chłopi chwytają cepy i śpieszą odbić swego przyjaciela (chór "Dalej, bracia").
Akt II. Zbiera się na burzę. Bardos, wygnany przez ekonomskich parobków poza wieś, błądzi po lesie, a posłyszawszy jakieś głosy, chroni się na potężne drzewo i z tej kryjówki sły­szy, jak Górale, którzy - dzięki pomocy Doroty i przy okazji powstałego we wsi zamieszania - porwali Basię, przechwalają się teraz wobec Ekonoma swoim sukcesem i układają plan dal­szej ucieczki, pewni, że Krakowiacy nie przyjdą w to miejsce, w pobliskiej bowiem jaskini ma - wg starej legendy - ukrywać się straszliwy smok. Słysząc z daleka pościg Krakowiaków, Górale odchodzą, aby ukryć się w gęstwinie, zaś Bardos prze­biera się w dożynkowy kostium Bachusa; wykorzystując zabobonność Ekonoma, przedstawia mu się jako możny czarownik i obiecuje wielki skarb, który jest ukryty właśnie w smoczej jaskini, zaopatrzonej u wejścia w żelazną bramę z solidną kłódką. Odebrawszy Ekonomowi wszelkie metalowe przedmio­ty, a więc otrzymane od Bryndasa talary i klucz od kłódki (które rzekomo mogłyby spowodować zniknięcie skarbu), wypra­wia go Bardos w głąb jaskini na poszukiwania i zamyka bra­mę, po czym oddaje Basię daremnie poszukującemu jej po le­sie Stachowi. Za radą Bardosa oboje kryją się w wielkim pustym ulu, a gdy z kolei nadchodzi szukająca Stacha Dorota, Bardos przedstawia się jej jako pustelnik i wywołuje ducha Stacha, który rzekomo z rozpaczy po stracie Basi popełnił sa­mobójstwo. Duch ów (oczywiście żywy Stach) prosi Dorotę, aby przestała dręczyć go swą miłością.
Nadbiegają żądni zemsty Krakowiacy. Bardos zamyka prze­straszoną Dorotę w "jaskini smoka", a wywołując ukrytych w ulu Basię i Stacha, zażegnuje szczęśliwie krwawą walkę mię­dzy Krakowiakami i Góralami. Zamiast smoka zaś ukazuje wszy­stkim zamkniętego w jaskini Ekonoma (jasne jest teraz, że to on kradł chłopom barany porywane rzekomo przez smoka), a także Dorotę, która okrywa się śmiesznością. Bardos godzi wszystkich i obiecuje na stałe zostać z Krakowiakami na wsi.
Akt III. Tymczasem organista Miechodmuch rozpuszcza po wsi wieści, jakoby Basia, jak również Dorota, zostały pożar­te przez straszliwego smoka. Niespodziewanie jednak zjawia się powracająca szczęśliwie Basia ze Stachem, a za nimi po­godzeni już na dobre Krakowiacy i Górale. Nowa intryga obra­ca się wniwecz - co więcej, okazuje się, że Bardos, a właści­wie Jacenty Cnotliwski, jest dziedzicem wielkich włości, do których należy i wieś Mogiła. Oddala on Ekonoma ze służby i obiecuje być zawsze przyjacielem poddanych sobie włościan.
Spośród wszystkich scenicznych dzieł Kurpińskiego największe sukcesy zdobył sobie wodewil "Zabobon czyli Krakowiacy i Gó­rale", zwany także "Nowe Krakowiaki". Ta druga nazwa wzięła się stąd, że "Zabobon" jest właśnie dokonaną przez Jana Nepo­mucena Kamińskiego trawestacją "Krakowiaków i Górali" Bogu­sławskiego i Stefaniego. Do tekstu Kamińskiego napisał Kur­piński muzykę pełną prostoty i bardzo polską w charakterze, melodyjną, obfitującą zarówno w momenty romantyczno-sielankowe, jak też w żywe sceny taneczne. Ogromne powodzenie "Zabobonu" nader szybko zaćmiło całkowicie pierwowzór sprzed lat dwudziestu.
Źródło: Przewodnik Operowy Józef Kański, PWM 1997

Zabawka dramatyczna ze śpiewami w 3 aktach; libretto: Jan Nepomucen Kamiński.
Prapremiera: Warszawa 16 VI 1816.
Osoby: Pysznicki, administrator; Ekonom; Bartłomiej, młynarz; Dorota, jego żona; Basia, córka młynarza z pierwszego małżeństwa; Zosia, przyjaciółka Basi; Stach, narzeczony Basi; Wawrzyniec, ojciec Stacha; Bardos, student z Krakowa; Miechodmuch, organista; Janek, młody Krakowiak; Bryndas, Morgal, Swistos, Kwicołap - Górale; Pastuch; Krakowiacy, Krakowianki, Górale. Akcja rozgrywa się we wsi Mogiła pod Krakowem, w pierwszych latach XIX w.
Akt I. Od groźnej kłótni Krakowiaków z Góralami (patrz "Krakowiacy i Górale" Stefaniego) mija już trzeci dzień. Górale dla zadokumentowania zgody pozostali jeszcze w Mogile, ba­wiąc się i pijąc, do czego nakłania ich zresztą niepoprawna intrygantka, młynarzowa Dorota, zakochana w narzeczonym swej pasierbicy Basi. We wsi pozostał też Bardos, student z Kra­kowa, któremu Krakowiacy w dowód wdzięczności za pomoc w sporze z Góralami ofiarowali zaczątek małego gospodarstwa; będzie gospodarował w Mogile razem ze swymi nowymi przyja­ciółmi.
Stach pojechał z Bartłomiejem, ojcem narzeczonej, do Krako­wa, aby uzyskać od ekonoma zezwolenie na ślub. Basia wespół z przyjaciółką Zosią wypatruje go nad Wisłą, coraz bardziej zaniepokojona przedłużającą się nieobecnością ukochanego. Dziś wieczorem mają przecież wyprawić zaręczyny podczas do­żynkowej zabawy w zagrodzie Bartłomieja. Nadchodzi Dorota z Bryndasem. Góral zapomniał już o nauczce, jaką otrzymał od Bardosa, i znowu zaleca się do Basi; nie stracił jeszcze nadziei na zabranie jej z sobą w góry. Gdy dziewczęta odchodzą, roz­waża z Dorotą intrygę, którą wspólnie zaplanowali. Bryndas wpłacił chytremu ekonomowi dwadzieścia talarów zaliczki po to, by nie zezwolił na ślub Basi ze Stachem, Dorota obiecała pomóc w uprowadzeniu dziewczyny podczas dożynkowego za­mieszania; może po utracie Basi Stach życzliwszym okiem spoj­rzy na jej zaloty...
Wieczorem Bryndas spotka się z ekonomem i dokończy roz­liczenia. Jako miejsce tajemnego spotkania wyznaczył ekonom smoczą skałę, ten kawałek lasu omijają bowiem Krakowiacy wierząc, że gnieździ się tam smok przepędzony z Krakowa. Co prawda, odkąd ekonom poradził, by po każdym odpuście oddawali smokowi w ofierze barany, zwierz jest raczej spokoj­ny, niemniej - boją się go nadal.
Nadchodzą z karczmy podpici Górale. Bryndas wtajemnicza ich w plan porwania Basi, a Górale, chętni do nowej awantury, obawiają się jedynie Bardosa, który już raz wywiódł ich w po­le swą tajemną machiną. Bardos tymczasem, nie wiedząc nic o góralskich zamiarach, cieszy się wiejskim życiem i w głowie mu raczej pogodne figle, a nie groźne afery. Dla organisty Miechodmucha przygotował na wieczór strój... Bachusa, zacny pijanica pragnie bowiem na dzisiejszych zabawach nastraszyć srogo kmiotków i rozbawić ich.
Dożynki rozpoczynają się. Nadchodzą do młyna dziewczęta z wieńcami dożynkowymi na głowach, są śpiewy, są tańce, lecz radość szybko przemienia się w smutek: powraca Stach z Bartłomiejem - bez zezwolenia na małżeństwo. Ekonom wy­kręcał się, gadał mętnie i ostatecznie zezwolenia nie dał. Dla Doroty i Bryndasa nie jest to oczywiście zaskoczeniem, ale - wraz ze wszystkimi obłudnie żałują młodej pary. Górale po­stanawiają odpłynąć w swoją stronę; jeśli nie będzie wesela - nic tu po nich.
Bardos nie może pojąć decyzji ekonoma. Obiecuje z nim po­rozmawiać. Szybko nadarza się po temu okazja, oto bowiem ekonom, przyjeżdżając na umówione spotkanie z Bryndasem, zagląda do wsi, pokrzykuje na chłopów, rozpędza zgromadze­nie przed młynem Bartłomieja. Między ekonomem i Bardosem dochodzi do ostrego starcia, student nie chce ugiąć się przed samowolą i pychą pańskiego urzędnika; ekonom się odgraża, Bardos także zapowiada, że będzie szukał sprawiedliwości u gó­ry, niemniej - niewiele to pomaga na żałość Basi i Stacha.
Późno już, gdy nagle rozlega się dzwon, bijący na trwogę. To Pastuch kazał Miechodmuchowi podnieść alarm, widząc, jak pachołkowie ekonoma wygnali ze wsi studenta; zabrali Bardo­sa z sobą, wywlekli poza wioskę... Krakowiacy biegną ratować Bardosa, w chatach zostawiają tylko kobiety i... Miechodmu­cha.
Akt II. W lesie między skałami krąży wygnany przez eko­noma Bardos. Z daleka słyszy jakieś głosy, pospiesznie więc chowa w liściach swój tłumoczek, sam wchodzi na drzewo. Z ukrycia obserwuje Bryndasa, ekonoma, Górali i Basię... Por­wali dziewczynę korzystając z zamieszania we wsi, przyprowa­dzili tutaj i ekonom zamyka ją na kłódkę w smoczej skale; on najlepiej wie, że smok jest wytworem fantazji, sam przecież często korzysta z kryjówki w skalnej pieczarze mocno okratowanej, sam zbiera tu barany przyprowadzane przez zabobonnych chłopów. Bardos teraz dopiero dowiaduje się o wspólnym dzia­łaniu Bryndasa i ekonoma, widzi, jak Góral dodaje ekonomowi talarów za uniemożliwienie małżeństwa Basi ze Stachem.
Przybiega Kwicołap z wieścią o pogoni Krakowiaków. Zorien­towali się już, że Basię porwano, i przeszukują las. Ekonom jest pewien, że do smoczej skały będą się bali podejść, pozo­stawia więc Basię w zamknięciu, a sam - z Bryndasem i in­nymi - ucieka, szukając dogodniejszego schronienia.
Teraz do akcji może wkroczyć Bardos. Jak uwolnić Basię i pognębić ekonoma? Wydaje się studentowi, że znalazł dobry sposób: wykorzysta zabobonność strachliwego urzędnika, wykorzysta strój, jaki przygotował na wieczorną maskaradą dla Miechodmucha. Przebiera się za groźnego czarodzieja, uprzedza Basię o swej obecności, Czuwa nad jej bezpieczeństwem i prosi, aby robiła wszystko, co jej wskaże. Gdy powraca ekonom, Bardos - nie rozpoznany - zjawia się niespodziewanie przed zabobonnym urzędasem i proponuje mu czarnoksięski... interes. Twierdzi, że w dalekim korytarzu smoczej pieczary znajdują się nieprzebrane skarby; on sam, urodzony pod złym znakiem, za­brać ich nie może, natomiast gotów wskazać je ekonomowi, jeśli ów sprawiedliwie się później z nim podzieli.
Zachłanny i otumaniony wymową rzekomego czarnoksiężnika ekonom godzi się na uwolnienie Basi z pieczary (aby skarbów przypadkiem pierwsza nie odnalazła), wchodzi do środka z za­wiązanymi przez Bardosa oczami, rusza w głąb szukać diamen­tów i złota i nawet nie wie, iż sprytny student zamknął za nim kłódki, pozbawiając go przedtem także i ciężaru otrzymanych od Bryndasa talarów.
Basię ukrył Bardos na razie w wielkim, pustym ulu, gdzie będzie bezpieczna, póki nie wyjaśni się ostatecznie konflikt Krakowiaków i Górali. W chwilę później nadchodzi zrozpa­czony Stach, szukając w lesie ukochanej; student szybko ładu­je go również do ula - niech się zakochani nareszcie sobą nacieszą. On sam, Bardos, dalej snuje nić intrygi. Oto zjawia się Dorota; młynarzowa poszukuje z kolei Stacha, przerażona jego groźbą samobójstwa, gdyby nie odnalazł narzeczonej. Bardos objawia się Dorocie w stroju czarnoksiężnika. Towarzyszą­cy młynarzowej Pastuch umyka w popłochu, Dorota zaś, wy­straszona czarnoksięską postacią i widokiem nadciągających Krakowiaków, wśród których z daleka rozpoznaje głos męża, chętnie przyjmuje od czarnoksiężnika propozycję ukrycia się w pieczarze. Bardos ma już zatem oba ptaszki pod kluczem. "O, czemuż to nie mogę, w tej jamie głębokiej, wszystkie na­szego świata pozamykać smoki!"
Zamierza teraz ponownie pogodzić Krakowiaków i Górali, którzy właśnie spotkali się wokół smoczej skały i biorą się do bijatyki. Bardos łagodzi sprawę. Górale nie są wcale winni po­rwania dziewczyny - na dowód poleca Basi i Stachowi wyjść z ukrycia: są cali, zdrowi, szczęśliwi, nie mają do nikogo żalu ani pretensji. Aż się Bryndalowi wierzyć nie chce, że chytry student tak wszystko wykręcił. Chętnie też w zamian przyrzeka poprawę i godzi się z Krakowiakami, otrzymując pełne przeba­czenie.
Jeszcze tylko wskazuje Bardos parkę zamkniętą w pieczarze. Co do ekonoma - nie oszczędza nieuczciwego urzędnika, wy­jawia jego wszystkie oprawki, także i to, że udając smoka, za­bierał chłopskie barany. Co do Doroty - przemilcza jej winę, lecz Bartłomiej i tak obiecuje wyłoić żonie skórę. Ekonom przyrzeka Bardosowi zemstę, student jednak nie lęka się jego gróźb; cieszy się, że raz jeszcze udało mu się pogodzić zwaś­nionych, zaprowadzić pokój. A to - najważniejsze.
Akt III. W Mogile tymczasem Zosia niepokoi się o swą przyjaciółkę Basię. Oburza się, iż Bryndas porwał ją przemocą, przecież "serce nie sługa, nie zna, co to pany, nie da się okuć przemocą w kajdany". Wbiega Miechodmuch ze straszną wieś­cią zasłyszaną od Pastucha: podobno smok pożarł w lesie Do­rotę! Lecz oto wszystko szybko się wyjaśnia: powracają z lasu Basia i Stach, a wkrótce za nimi cała kompania. Zabierają się do dobrze zasłużonego odpoczynku, gdy ekonom-zawistnik przy­prowadza pana administratora z miasta, chcąc się pomścić na Bardosie.
Ekonom odczytuje orędzie: oto klucz Mogiła należy odtąd do nowego dziedzica. Trzeba, aby cała wieś nową na poddaństwo złożyła przysięgę. Bardosa, obcego przybysza, bez żadnych do­kumentów - traktują jak włóczęgę i wydalić ze wsi zamie­rzają. Bardos okazuje więc administratorowi swoje papiery, a wtedy okazuje się, że to on właśnie, Jan Cnotliwski, przez kolegów Bardosem zwany, został tych włości dziedzicem. Jego stryj, kanonik Cnotliwski, który dobra te wygrał ostatnio są­dowym wyrokiem, umarł niedawno, pozostawiając Mogiłę w te­stamencie swemu bratankowi. Krakowiacy radośnie witają w swym przyjacielu nowego pana, dziedzic Bardos również umie okazać serce: "Raczcież przyjąć ode mnie cokolwiek, me dziatki. Wszystkie wam, na lat cztery, daruję podatki!"
Zwalnia ze służby ekonoma, lecz dalsze kary już mu daro­wuje. Basi i Stachowi daje zezwolenie na małżeństwo i - aby Dorotę wszelkich pokus raz na zawsze pozbawić - do innej wioski młodych przenieść zamierza, na nowe gospodarstwo. "Wiwat pan łaskawy" - cieszą się Krakowiacy...
"Do napisania tej opery zniewolił mię niedostatek dzieł drama­tycznych szczerze narodowych. Wzorem dla mnie były po­wszechnie lubiane "Krakowiaki" Wojciecha Bogusławskiego. Chcąc ich treść przedłużyć, zacząłem przy nowej plancie snuć wątek, gdzie on go uszczknął" - pisał Kamiński o genezie swego dzieła. Istotnie, rozpoczyna się ono w momencie, w któ­rym kończy się akcja pierwszych "Krakowiaków" i - praktycznie biorąc - powtarza ich przygody, nieco tylko strawestowane, finalizując całość mocną pointą: Bardos zostaje dziedzicem... Kurpiński napisał muzykę prostą, melodyjną i bardzo polską, obfitującą w rytmy taneczne. W rezultacie "Zabobon" odniósł du­ży sukces. Na wiele lat przyćmił popularność "Krakowiaków" Bogusławskiego i Stefaniego; w kilka miesięcy po warszawskiej, odbyły się premiery we Lwowie, gdzie działał Kamiński, potem w Krakowie, Poznaniu, Wilnie, nawet w Wiedniu (1829; w tłu­maczeniu niemieckim). To powodzenie sprawiło, że z kolei i do "Zabobonu" dopisano "dalsze ciągi", kontynuując jego treść. By­ły to dwie pozycje: "Zemsta pana ekonoma" Jana Krzesińskiego z tekstem Ignacego Leszczyńskiego (1860) oraz "Skarby i upio­ry" Kazimierza Hofmana z tekstem Aleksandra Ładnowskiego (1872). Obie nie zyskały większego powodzenia; dziś są zupełnie zapomniane. Natomiast "Zabobon" powrócił na nasze sceny w świetnym opracowaniu i reżyserii Ludwika Rene (warszawski Teatr Dramatyczny; 1977). Partyturę Kurpińskiego opracował Jerzy Dobrzański, teksty aktualnego wodewilu dopisał Woj­ciech Młynarski, a znakomite postacie stworzyli m.in. Mirosła­wa Krajewska (Basia), Małgorzata Niemirska (Dorota), Roman Frankl (Stach), Marek Obertyn (Bryndas), Piotr Skarga (Bardos).
Źródło: Przewodnik Operetkowy Lucjan Kydryński, PWM 1994

Ukryj streszczenie