Opera w III aktach z prologiem; libretto: Jan Chęciński, wg Casimire'a Delavigne'a.
Prapremiera: Warszawa 11 XII 1869.
Osoby: Idamor, naczelnik kasty wojowników - tenor; Ratef, jego powiernik - tenor; Akebar, arcykapłan, naczelnik kasty braminów - bas; Neala, jego córka - sopran; Mirra, kapłanka - mezzosoparan; Dżares, paria, ojciec Idamora - baryton; bramini, kapłanki, wojownicy, lud.
Akcja rozgrywa się w indyjskim mieście Benares ok. 1500 r.
Prolog. Nocą w świętym gaju Idamor opowiada swemu powiernikowi Ratefowi o miłości do kapłanki Neali, z którą niebawem ma się spotkać. Rozmowę ich przerywa wbiegający nędzarz, który schronił się tu, uciekając przed wojownikami Idamora. Wojownicy chcą go ukamienować jako pariasa, przedstawiciela najniższej, pogardzanej w Indiach kasty - zabicie takiego człowieka jest uczynkiem chwalebnym - jednak Idamor ich powstrzymuje. Zdarzenie to przypomina bowiem Idamorowi, że sam wyszedł z kasty pariasów (aria "Paria! to jeszcze jeden z tej kasty wzgardzonej"); postanawia odszukać swego ojca, którego chatę niegdyś porzucił, i uzyskać jego przebaczenie. (W tym dopiero miejscu wprowadził Moniuszko uwerturę, należącą nb. do najlepszych symfonicznych fragmentów w jego twórczości.)
Akt I. Odsłona 1. Chór kapłanek wita pierwsze promienie wschodzącego słońca. W sercu Neali toczy się walka pomiędzy świętym powołaniem kapłanki a ziemską miłością do Idamora. Pod wpływem radosnego śpiewu młodzieży sławiącej słońce i wspaniały dar, jakim jest miłość, Neala postanawia ostatecznie pójść za Idamorem. Spotkawszy się z ukochanym, po radosnym powitaniu oznajmia mu Neala o zamiarze swego ojca, który spostrzegłszy, że myśli córki coraz bardziej zwracają się ku ziemskim sprawom, postanowił zwolnić ją z kapłańskich ślubów i wydać za mąż za wybranego przez siebie człowieka. Idamor lęka się, że Akebar pragnie w ten sposób rozdzielić ich na zawsze.
Odsłona 2. W świątyni ma się odbyć ceremoniał pytania bogów o wyrocznię. Arcykapłan Akebar przemawia do zebranych braminów, dowodząc, że kasta wojowników, którzy ocalili kraj od wroga, zbyt hardo już wznosi głowę, chcąc przytłumić potęgę kapłańskiego stanu. Wymienia przy tym imię Idamora. Jednak Akebar prowadzi dalekowzroczną politykę i wezwanemu do świątyni młodemu wodzowi komunikuje, że z woli bogów ten, kto zwyciężył wrogów ojczyzny (a więc właśnie Idamor), ma zostać mężem Neali.
Akt II. Idamor odsłania przed Nealą tajemnicę swego pochodzenia. Wychowana w pogardzie i nienawiści dla kasty pariasów, dziewczyna początkowo odsuwa się odeń ze wstrętem, lecz wnet miłość bierze w jej sercu górę nad poczuciem godności swojej kasty i każe zapomnieć o grożących im obojgu niebezpieczeństwach (aria "Paria! on paria"). Ratef przynosi Idamorowi wiadomość, że poszukuje go jakiś tajemniczy ubogi starzec. Neala poleca go przyprowadzić - okazuje się, że ów starzec to na pół obłąkany paria Dżares, który teraz oto w Idamorze poznaje swego utraconego przed laty syna (aria "Znam gród wspaniały"). Błaga on Idamora, aby powrócił z nim w rodzinne strony, i nie chce wysłuchać nalegań młodzieńca, który obiecuje otoczyć go szacunkiem i opieką, jeżeli pozostanie w Benares z nim i Nealą, nie wyjawiając swego pochodzenia. Dżares nie może bowiem żyć wśród ludzi, którzy pogardzają pariasami. Idamor naznacza mu spotkanie nocą w gaju palmowym.
Akt III. Nad brzegiem świętej rzeki Gangesu ma się odbyć uroczystość zaślubin Idamora z Nealą. Rozbrzmiewają weselne pieśni - Akebar rozkazuje przyprowadzić oblubienicę. Wtem powstaje zamieszanie: powstrzymywany daremnie przez kapłanów i lud, wpada na miejsce uroczystości obłąkany Dżares, wzywając zebranych, aby go zabili, gdyż tak nakazuje prawo bezlitosne dla pariasów. Akebar każe więc uśmiercić Dżaresa, jednak Idamor zasłania go sobą, a gdy Akebar ponawia rozkaz, młodzieniec rzuca się do stóp Dżaresa, głośno wobec wszystkich nazywając go ojcem. Dżares przytomnieje, a zrozumiawszy, że naraził Idamora na straszliwe niebezpieczeństwo, oświadcza, iż wcale nie zna tego młodego wojownika. Lecz Idamor teraz już nie chce wyrzec się ojca i swego pochodzenia. Oświadcza, że jest parią, przypominając przy tym zebranym, iż ten właśnie paria obronił ich od wroga. W sercu Akebara jednak fanatyczna nienawiść do pariasów jest silniejsza niż wszystkie inne uczucia; własnym przeto sztyletem przebija on pierś młodego wodza.
W tym właśnie momencie wkracza na plac weselny orszak Neali. Widząc martwe ciało ukochanego, młoda narzeczona mdleje. Powróciwszy do przytomności, ujmuje dłoń Dżaresa i oznajmia, że pragnie dzielić jego los, zastępując mu utraconego syna. Oboje oddalają się, ścigani posępnym śpiewem nieubłaganych w swej nienawiści braminów.
Z zamiarem napisania opery na tle tragedii Delavigne'a "Paria" nosił się Moniuszko już od 17. roku życia. Pociągała go egzotyka treści tak modna w epoce romantyzmu, również i sam temat szedł jak najbardziej po linii jego sympatii do klas uciskanych. Realizacja tego projektu nastąpiła jednak znacznie później, już po sukcesach "Hrabiny" i "Strasznego dworu". Libretto "Parii" opracował Chęciński, ograniczając 5 aktów dramatu Delavigne'a do 3 aktów z prologiem. Praca nad operą rozciągnęła się na okres blisko 10 lat. Mimo serdecznego przyjęcia na premierze, "Paria" po 6-ciu zaledwie przedstawieniach zszedł z afisza, aby już w XIX w. nań nie powrócić. Krytyka odniosła się do nowego dzieła z daleko idącą rezerwą. Przyczyny tego faktu były różne: Moniuszko nie posiadał przede wszystkim zdolności stwarzania w swej muzyce atmosfery egzotyzmu, stąd też jego Hindusi przemawiają językiem muzycznym trochę bezosobowym lub zgoła śpiewają... na polską nutę. Są też w "Parii" momenty, w których odczuwa się bardziej dojrzałą wiedzę i rutynę niż szczere natchnienie, a pod względem dramaturgicznym dzieło to nie dorównuje poprzednim operom Moniuszki. Być może, że do niepowodzenia "Parii" przyczyniło się też po trosze pewne nowatorstwo (oczywiście w odniesieniu do gustów i nawyków ówczesnej polskiej publiczności operowej) muzycznego języka opery - miejscami napotkać w niej można harmonie w zupełnie chopinowskim stylu, a nie brak też miejsc, w których przebijają wpływy Ryszarda Wagnera.
Źródło: Przewodnik Operowy Józef Kański, PWM 1997
Ukryj streszczenie
