Autor: Caesare Pugni
Pas de quatre
Divertissemcnt w 1 akcie. Muzyka: Cesare Pugni; choreografia: Jules Perrot (Filippo Taglioni).
Prapremiera: Londyn 12 VI 1845, Her Majesty's Theatre.
Premiera polska: Warszawa 21 X 1847, Teatr Wielki (w ramach divertissement "Panorama Neapolu").
Wykonawczynie: pierwsza solistka - Maria Taglioni (Konstancja Turczynowiczowa); druga solistka - Carlotta Grisi (Teodora Gwozdecka); trzecia solistka - Fanny Cerrito (Anna Piechowicz); czwarta solistka - Lucile Grahn (Paulina Straus).
Gdy kurtyna się podnosi, na scenę wchodzą, trzymając się za ręce, cztery baleriny w białych "paczkach" z epoki romantyzmu, z kwiatami we włosach. Ustawiają się w głębi i klękają koło stojącej pierwszej solistki, tworząc wdzięczną grupę. Pierwsza podnosi się czwarta solistka. Rozpoczyna swą wariację, po której następuje pas de deux drugiej i trzeciej solistki oraz cztery wariacje solistek w kolejności od czwartej do pierwszej. Po zakończeniu ostatniej wariacji tancerki przyłączają się do pierwszej solistki i tańczą wspólnie, rywalizując w wirtuozowskich popisach. Na zakończenie formują identyczną jak na początku grupę.
"Pas de quatre" (dosłownie: taniec czterech osób) to chyba najsławniejsze divertissement baletowe, przede wszystkim ze względu na udział w nim czterech najsłynniejszych gwiazd baletu romantycznego. Premiera "Pas de quatre" była więc niezwykłym dla baletomanów, wprost sensacyjnym wydarzeniem, a wykonanie jego odbyło się wśród nie milknących owacji. Dziś wszakże ma ono już tylko znaczenie jako pierwszy balet "abstrakcyjny", nie posiadający żadnego wątku anegdotycznego czy dramatycznego. Założenia autorów były jednak odmienne od dzisiejszych, chodziło bowiem o podkreślenie indywidualnych walorów wybitnych tancerek. Muzyka spełniała służebną rolę akompaniamentu i napisana została z myślą o dostarczeniu określonych form tanecznych, przydatnych dla popisów tancerek. Prosta, czysta w rysunku choreografia, podkreślająca zwiewność balerin, skomponowana była w stylu "białego" baletu romantycznego. Urok tego baleciku odżył w wielu rekonstrukcjach. Pierwszej dokonał choreograf brytyjski K. Lester przy pomocy znakomitego historyka baletu Cyrila W. Beaumonta, który odnalazł oryginalną muzykę w British Museum - wystawił ją w Manchester 27 V 1936 zespół Markovej i Dolina w kostiumach wzorowanych na litografiach E.A.Chalona. Druga z kolei rekonstrukcja jest dziełem A.Dolina dla Ballet Theatre, Nowy Jork 16 II 1941, Majestic Theatre, w obs. N. Gollner, N.Straganowa, A.Alonso i K.Sergava. Wersję tę, zwaną niekiedy "Grand pas de quatre", przekazał Dolin wielu zespołom, m.in.: Ballet Russe de Monte Carlo 1948, Grand Ballet du marąuis de Cuevas 1949, Operze Paryskiej 1959, London Festival Ballet 1961, Teatrowi im. Kirowa w Leningradzie 1966 (G. Komlewa, N. Bolszakowa, N. Gruzdiewa i N. Makarowa) i 1978 (I. Kołpakowa, A. Sizowa, W. Ganibałowa i O. Iskanderowa), Operze w Marsylii 1971, New York City Balet 1972 (C. Fracci, E. d'Antuono, V. Verdy i P. MacBride), Operze w Budapeszcie 1974 (A. Orasz, J. Menyhart, L. Partay i M. Kekesi).
Jako odpowiednik kobiecego "Pas de quatre" A. Dolin skomponował "Wariacje dla czterech" ("Variations for Four"), muz. M. Keogh, kost. T. Lingwood, Londyn 5 IX 1957, London Festival Ballet, wyk. J. Gilpin, F. Flindt, L. Godfrey i A. Prokovsky. To męskie pas de quatre weszło również do repertuaru innych zespołów, m.in.: Opery w Budapeszcie 12 V 1974, w obs. F. Havas, V. Rona, J. Forgach i I. Dozsa.
Posługując się rekonstrukcjami Lestera i Dolina oraz uzupełniając je wynikami własnych badań nad techniką i stylem interpretacji balerin okresu romantycznego, Alicia Alonso stworzyła w 1966 własną wersję "Grand pas de quatre", kost. S. Fernandez. Miał ją w swym programie Ballet Nacional de Cuba w czasie występów w Polsce w październiku 1972. Następnie odbyła się jego premiera w Operze Paryskiej 29 IX 1973, w obs. J. Mendez, N. Thibon, Ch. Vlassi i N. Pontois, zaś 30 III 1980 w warszawskim Teatrze Wielkim, dek. L. Jankowska, kost. S. Fernandez, w obs. E. Głowacka, R. Smukała, J. Rybarska i B. Rajska.
Inną wersję "Pas de quatre" w stylu baletu romantycznego opracował C. Drzewiecki w Operze Poznańskiej, do muzyki M. Glinki z opery Rusłan i Ludmiła, sc. B. Wolniewicz. Na premierze 13 XI 1965 tańczyły: O. Sawicka, I. Cieślikówna, R. Juszkat i A. Deręgowska.
C. Pugni byl bardzo miernym, lecz nader płodnym kompozytorem. Napisał 312 baletów, z których największą popularnością cieszyły się: "Esmeralda", "Ondyna czyli Najada" (zob. "Ondyna") oraz:
"Katarzyna, córka bandyty" ("Catarina ou la filie du bandit"), balet w 3 aktach, libr. i chor. J. Perrot, sc. Ch. Marshall, Londyn 3 III 1846. Akcja tego gigantycznego "ballet d'action" osnuta jest na tle epizodów z życia włoskiego malarza z XVII w., Salvatora Rosy: malarz (L.-F. Gosselin), schwytany przez rozbójników, zakochuje się w dowodzącej nimi córce zmarłego przywódcy, Katarzynie (L. Grahn); po wielu skomplikowanych perypetiach, pogmatwanych zazdrością zakochanego w Katarzynie Diavola (J. Perrot), wszystko dobrze się kończy. Wystawiony w 1849 w Petersburgu z F. Elssler w roli tytułowej, balet "Katarzyna, córka bandyty" utrzymywał się przez szereg lat na scenach rosyjskich. Stanowił również jedną z żelaznych pozycji repertuaru Teatru Wielkiego w Warszawie, gdzie premiera odbyła się 22 IX 1850, do muz. uzupełnionej utworami J. Stefaniego, chor. R. Turczynowicz, sc. A. Sacchetti i J. Głowacki, z K. Turczynowiczową w roli tytułowej. Balet ten wznowili M. Kulesza i J. Walczak 28 V 1916 oraz P. Zajlich 9 VI 1920 z H. Szmolcówną.
"Córka faraona" ("La Filie du Pharaon"), balet w 3 aktach, libr. H. Vernoy de Saint-Georges i M. Petipa, chor. M. Petipa, Petersburg 18 I 1862, Teatr Maryjski. Rzecz dzieje się w grobowcu faraona, gdzie młody Anglik (M. Petipa) po wypaleniu opium ma cudowne wizje (wielka scena baletowa pt. "Sen przeszłości"), biorąc w nich udział jako wcielenie Egipcjanina, zakochanego w córce faraona (C. Rosati).
"Konik-Garbusek".
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997