Autor: Richard Strauss
Prapremiera: 18 stycznia 1969
Opera komiczna w 3 aktach; libretto: Hugo von Hofmannsthal.
Prapremiera: Drezno 1 VII 1933.
Premiera polska: Bytom 1969.
Osoby: hrabia Waldner - bas; Adelajda, jego żona - mezzosopran; jego córki: Arabella - sopran; Zdenka - sopran; Mandryka, bogaty właściciel ziemski ze Słowenii - baryton; Matteo - tenor; hrabia Elemer - tenor; hrabia Dominik - baryton; hrabia Lamoral - bas; wielbiciel Arabelli - sopran; Welko, stary żołnierz w służbie Mandryki - baryton; kelner - tenor; trzej gracze - tenor i dwa basy; dorożkarze, goście balowi, kelnerzy, goście hotelowi.
Akcja rozgrywa się w Wiedniu w 1860 r.
Akt I. Hrabia Waldner, emerytowany oficer kawalerii, utraciwszy resztki swego majątku, zamyśla odzyskać fortunę przez bogate wydanie za mąż starszej ze swych dwóch córek, Arabelli. W tym celu przybył do Wiednia z całą rodziną. Ponieważ jednak pobyt z dwiema córkami w naddunajskiej stolicy byłby zbyt kosztowny, przeto młodsza, Zdenka, przebrana została za chłopca. Na razie rachuby zawodzą Waldnera, Arabella bowiem jest równie dumna, jak piękna, i bezlitośnie odtrąca wszystkich kandydatów do swej ręki - zarówno trzech podstarzałych arystokratów - Elemera, Dominika i Lamorala, jak też do szaleństwa w niej zakochanego młodego oficera, Mattea. Ten ostatni znalazł jednak sprzymierzeńca w przebranej za chłopca Zdence. Przyjmuje ona od Mattea kwiaty dla Arabelli oraz doręcza mu listy, które zresztą pisze sama, naśladując zręcznie pismo siostry, aby pocieszyć zakochanego młodzieńca. Mimo to postępowanie Arabelli niweczy wszelkie nadzieje Mattea, który myśli o odebraniu sobie życia. Przerażona tym Zdenka z całym zapałem nakłania siostrę, aby była bardziej łaskawa dla młodego oficera. Arabella jednak pragnie iść za głosem serca. Czuje ona, że niebawem nadejdzie dzień, kiedy stanie przed nią ten, którego losy jej przeznaczyły i którego będzie mogła pokochać. Gdy Arabella w melodyjnym duecie opowiada o tym siostrze, rozbrzmiewa w orkiestrze motyw słoweńskiej ludowej pieśni - domyślamy się, że z tego właśnie kraju przybędzie ów wymarzony młodzieniec.
Tymczasem jednak hrabia Waldner jest w rozpaczy. Pobyt w Wiedniu wyczerpał resztki jego zasobów finansowych, a żaden z przyjaciół, do których zwrócił się z prośbą o pomoc, nie odezwał się ani słowem. Nie odpisał nawet bogaty stary kawaler Mandryka, żyjący samotnie w swych dobrach w Słowenii, do którego Waldner wraz z listem posłał portret Arabelli. Ale oto portier hotelowy anonsuje gościa: właśnie Mandrykę. Uradowany Waldner biegnie ku drzwiom, w których miast oczekiwanego starca staje smukły, ciemnowłosy, trzydziestoletni młodzieniec. To siostrzeniec, a zarazem spadkobierca zmarłego niedawno Mandryki. Gdy otrzymał list Waldnera, a wraz z nim portret Arabelli, wszystko - majątki, lasy, konie - przestało go interesować, a myślami jego zawładnęła piękna dziewczyna. Przybył więc pośpiesznie do Wiednia, by tu oświadczyć Waldnerowi chęć poślubienia jego córki, wspomagając go zarazem większą sumą pieniężną.
Akt II. Na wspaniałym balu po raz pierwszy spotyka się Arabella z Mandryką, a wewnętrzny głos mówi jej, że ten dzień rozstrzygnie o jej życiu. Mandryka w słowach pełnych wzruszenia opowiada młodej dziewczynie o dalekiej, słonecznej Słowenii, o swych lasach, polach i wioskach oraz o swym domu, w którym ona, Arabella, jeżeli zechce, będzie królową. Gdy Arabella daje mu poznać wzajemność swych uczuć, Mandryka opowiada jej o starym obyczaju panującym w jego ojczystych stronach, gdzie zamiast ceremonii zaręczyn dziewczyna bierze szklankę czystej wody z domu swego ojca i ofiarowuje ją ukochanemu jako symbol miłości i wierności. Arabella oddala się, gdyż pragnie jeszcze nacieszyć się tańcem i wesoło pożegnać dziewczęcy okres swego życia, zaś Mandryka, radosny i szczęśliwy, podejmuje winem wszystkich zebranych gości. Pojawiają się Matteo i Zdenka, która w obawie o życie zrozpaczonego młodzieńca doręcza mu nowy list - a właściwie nie list, lecz kopertę, w której znajduje się klucz od pokoju Arabelli, która jakoby niebawem opuści salę balową i u siebie oczekiwać będzie Mattea. Doglądający przygotowań do uczty Mandryka nie dojrzał pozostającej w ukryciu pary, lecz podsłuchał słowa, które wydały mu się mocno podejrzane. Klucz od pokoju Arabelli? Cóż to może znaczyć?
Akt III. Okazuje się, że Zdenka, sama kochając Mattea i pragnąc za wszelką cenę uratować go od samobójstwa, dała mu klucz od... własnego pokoju, a zakochany młodzieniec nie podejrzewając nawet, że Waldner ma drugą córkę, w ciemności wziął ją za Arabellę... Mandryka, wzruszony, błaga Arabellę, by mu wybaczyła niesłuszne podejrzenia, i według starego obyczaju przyjmuje z jej rąk szklankę wody, którą wypiwszy rzuca o ziemię.
"Arabella" należy do późnego okresu twórczości R. Straussa, powstała bowiem w 1932, gdy znakomity kompozytor liczył już lat 68. Ta pogodna komedia w niczym nie przypomina jego poprzednich operowych dzieł, które w początkach naszego stulecia tak olbrzymią budziły sensację w całym świecie muzycznym. Obca jej jest perwersyjno-zmysłowa atmosfera "Salome" czy w krwawych oparach tonąca treść "Elektry". Środki muzycznego wyrazu uległy wielkiemu uproszczeniu, a miejsce nieustannych dramatycznych napięć zajął element liryczny.
Środowisko, w którym obraca się akcja "Arabelli", jak również rodzaj samej intrygi, jest typowy dla wielu komedii muzycznych. Spośród dawniejszych dzieł Straussa w pewnym stopniu nawiązuje "Arabella" jedynie do "Kawalera srebrnej róży", którego libretto wyszło zresztą spod pióra tego samego poety - Hugo von Hofmannsthala. Podobieństwo zawiera się już w samej "wiedeńskiej" atmosferze obu dzieł, świetnie oddanej muzycznymi środkami, oraz w dominującej roli walcowych rytmów.
Prapremiera "Arabelli" odbyła się w Dreźnie pod dyrekcją Klemensa Kraussa 1 VII 1933, lecz szerszą popularność zyskała sobie ta opera dopiero po II wojnie światowej.
Źródło: Przewodnik Operowy Józef Kański, PWM 1997