Don Kichot
(Don Quijote)
Balet komiczny w 4 aktach, 8 obrazach, z prologiem. Libretto: Marius Petipa wg powieści M. Cervantesa; muzyka: Ludwig Aloisius Minkus; choreografia: Marius Petipa (Aleksiej Cziczinadze); scenografia: Paweł Isakow, Iwan Szangin i Fiodor Szenian (Izabela Konarzewska).
Prapremiera: Moskwa 14 XII 1869, Teatr Wielki.
Premiera polska: Warszawa 9 IV 1964, Państwowa Opera.
Osoby: Kitri, córka oberżysty - Anna Sobieszczanska (Maria Krzyszkowska); Basilio, cyrulik, ukochany Kitri - Siergiej Sokołów (Henryk Giero); Don Kichot, błędny rycerz z La Manchy - Wilhelm Wanner (Marek Almert); Sanszo Pansa, jego sługa - Fiodor Gelcer (Witold Gruca); Lorenzo, oberżysta, ojciec Kitri - Pierre-Frederic Malaverne (Bogdan Kamiński); Gamache, stary bogaty szlachcic - Dmitrij Kuzniecow (Bogusław Wolczyński); Juana, przyjaciółka Kitri - Olga Nikołajewa (Barbara Gierałtowska); Dulcynea - Polina Karpakowa; przyjaciółki Kitri, przyjaciele Basilia, Cyganie i Cyganki, toreadorzy, para książęca, dwór książęcy, driady, gnomy, potwory, nauczyciel Don Kichota. Rzecz dzieje się w Hiszpanii.
Prolog. Pracownia Don Kichota. Stary dziwak Don Kichot, czytając książkę, w której jest mowa o wspaniałych czynach dzielnych rycerzy, zasypia. Zbudziwszy się, postanawia zostać błędnym rycerzem. Każe swemu słudze Sanszo Pansy przynieść zbroję oraz szpadę i we dwóch ruszają w świat.
Akt I. Rynek w Barcelonie. Młoda, swawolna Kitri wymyka się z domu na spotkanie z ukochanym cyrulikiem Basilio, lecz ojciec przepędza zalotnika, gdyż właśnie nadchodzi bogaty Gamache, którego upatrzył sobie na zięcia. Zakochany w Kitri Gamache prosi Lorenza o jej rękę. Wtem na rynek, w środek roztańczonego tłumu, wjeżdża na koniu Don Kichot w towarzystwie siedzącego na ośle Sanszo Pansy. Biorąc Lorenza za właściciela zamku, prosi, by przyjął go na służbę. Dziewczęta otaczają Sanszo i wciągają w wesołą zabawę. Wśród tańczącej młodzieży Don Kichot dostrzega Kitri i ogłasza ją swoją Dulcynea. Kitri z humorem przyjmuje te hołdy i korzystając z zamieszania, wymyka się z Don Basiliem, co widząc Don Kichot i Sanszo podążają za nimi.
Akt II. Obraz 1. Wnętrze oberży. Zabawę młodzieży, wśród której są również Kitri i Basilio, przerywa wejście Lorenza i Gamache'a. Na ogłoszoną przez oberżystę wiadomość o zaręczynach córki z Gamache'em Basilio przebija się szpadą. W tym momencie przybywa Don Kichot i w obronie Kitri wyzywa na pojedynek Gamache'a, ale ten ucieka. Okazuje się, że samobójstwo Basilia było udawane, chłopiec zrywa się żwawo, a Lorenzo musi zgodzić się na małżeństwo Kitri z ukochanym.
Obraz 2. Obóz cygański położony za miastem, wśród wiatraków. Przybywa tu Don Kichot z nieodłącznym Sanszo. Na jego cześć tańczą Cyganki oraz występuje teatr marionetek, a Don Kichot, biorąc lalki za prawdziwych żołnierzy, walczy z nimi i odnosi zwycięstwo. W świetle wschodzącego księżyca ukazuje się Dulcynea. Don Kichot chce zbliżyć się do niej, lecz przeszkadzają mu wiatraki, więc atakuje je z furią. Porwany skrzydłem wiatraka, spada nieprzytomny u stóp Sansza.
Akt III. Obraz 1. Las. Wśród drzew smutno kroczy Sanszo Pansa, prowadząc osła, na którym siedzi poturbowany rycerz. Wreszcie przystają zmęczeni i obaj układają się do snu.
Obraz 2. Sen Don Kichota. Po ogrodzie Dulcynei krążą driady, gnomy i potwory, olbrzymi pająk rozsnuwa pajęczynę. Don Kichot zrywa się i atakuje pająka, lecz jego szpada pęka. W tym momencie pajęczyna opada, odsłaniając wspaniały ogród, w którym Dulcynea tańczy wśród pięknych dziewcząt. Po chwili sen znika.
Obraz 3. Las. Przy dźwiękach rogów myśliwskich wkracza ze swą świtą wracający z polowania książę. Widząc Don Kichota, zaprasza go do swego pałacu.
Akt IV. Sala w książęcym pałacu. Książę wydaje bal na cześć Don Kichota. Wśród zgromadzonych gości są też Lorenzo, Kitri i Basilio. Młodzi, uszczęśliwieni zgodą ojca na ich małżeństwo, tańczą (grand pas de deux). Wtem jeden z rycerzy wyzywa Don Kichota na pojedynek i zwycięża. Rycerzem tym jest nauczyciel Don Kichota. Każe mu przyrzec, że przez cały rok nie dobędzie szpady. Zasmucony Don Kichot odchodzi w świat, a za nim wierny Sanszo Pansa.
"Don Kichot" jest typowym przykładem XIX-wiecznego divertissement baletowego. Akcja, pozbawiona filozoficznego podtekstu Cervantesa, sprowadza się do zabawnych przygód groteskowych postaci, a przygody te są jedynie pretekstem do prezentowania wielu popisowych wariacji solowych, duetów i tańców zespołowych, bardzo dalekich od pierwowzorów - motywów tańców cygańskich i hiszpańskich. Muzyka, złożona z oddzielnych "numerów", napisana ściśle wg wskazówek choreografa, przedstawia mieszaninę rytmów i motywów różnego pochodzenia, z przewagą pseudohiszpańskich. Dla każdej postaci przeznaczony jest charakterystyczny niezmienny temat, nie podlegający żadnym przetworzeniom. W miarę pompatyczna i w miarę wesoła, muzyka ta odznacza się tanecznością i służy jako akompaniament brawurowym popisom. Zręcznie skonstruowane grand pas de deux Kitri i Basilia wykonywane jest często oddzielnie na koncertach. "Don Kichot" stanowi jedną z najbardziej popularnych pozycji repertuaru radzieckiego, tam też podlegał różnym przemianom. Pierwszej dokonał sam M. Petipa dla Teatru Maryjskiego w Petersburgu w 1871. Dalsze trzy wersje "Don Kichota" opracował A. Górski, i trzecia z nich, wystawiona 19 I 1906 w moskiewskim Teatrze Wielkim w dek. K. Korowina, utrzymywała się do 1935. Potem różni choreografowie radzieccy wprowadzali do niej własne układy i zmiany sytuacyjne.
Z rzadkich początkowo wystawień "Don Kichota" w innych krajach wymienimy: insc. G. Ge, sc. S. Nurminaa, Helsinki 6 III 1958, Opera, z udziałem D. Laine i K. Salin; insc. W. Borkowskiego dla Ballet Rambert, sc. Voytek, Liverpool 25 VI 1962, Empire Theatre, w obs. L. Aldous (Kitri), K. Bannerman (Basilio), J. Chesworth (Don Kichot) i J. O'Brien (Sanszo Pansa).
'Don Kichota" wg Petipy-Gorskiego spopularyzował w Europie Zachodniej R. Nuriejew, wystawiając go m.in.: Wiedeń 1 XII 1966, Opera, sc. B. Kay, w obs. U. Wiihrer (Kitri) i R. Nuriejew (Basilio), Marsylia 4 XI 1971, Opera, sc. B. Kay, w obs. L. Aldous i R. Nuriejew, Zurych 27 X 1979, Opera, sc. N. Georgiadis, w obs. D. Dobson i J. Kage, Oslo 11 IX 1980, sc. N. Baylis, Den Norske Ballet, w obs. L. Leahie i K. Gudim, Mediolan 24 IX 1980, La Scala, sc. N. Georgiadis, w obs. C. Fracci i R. Nuriejew, Paryż 6 III 1981, Opera, sc. N. Georgiadis, w obs. N. Pontois i C. Atanasoff; wznowienie w Operze w Marsylii w 1982, w obs. N. Leduc i O. Pardina.
"Don Kichota" wystawił też M. Barysznikow, sc. S. Loquasto, w Nowym Jorku 2 V 1978, American Ballet Theatre, w obs. G. Kirkland i M. Barysznikow.
W Polsce "Don Kichota" wystawiła Opera Wrocławska 9 IV 1966, chor. Z. Patkowski, sc. A. Rachel, w obs. K. Kmitto (Kitri), W. Karst (Basilio), R. Baranowicz (Don Kichot) i H. Sawicki (Sanszo). W Warszawie wznowiono spektakl premierowy 5 III 1967, Teatr Wielki, w obs. M. Krzyszkowska, F. Malinowski i Z. Kiliński, Bytom 24 II 1973, Opera Śląska, chor. trąd. B. Kasprowicz, sc. B. Wolniewicz, J. Szabelska, T. Jendrosz, B. Bolewicz, Gdańsk 31 I 1976, Opera Bałtycka, chor. trąd. E. Bojcowa, sc. Ł. i B. Sobczakowie, w obs. W. Tillert, G. Klauzner i J. Jakubowski, Poznań 8 I 1977, libr. T. Szymański, chor. B. Kasprowicz, sc. B. Jankowska, w obs. M. Połyńczuk i J. Stańda.
Na temat przygód Don Kichota powstało wiele innych baletów, z których pierwszymi były prawdopodobnie: balet F. Hilverdinga w Wiedniu 1740 oraz balet-kantata "Don Quichotte chez la Duchesse", libr. Ch.-S. Favart, muz. J. Bodin de Boismortier, kost. L. Boąuet, Paryż 1743, Academie Royale de Musiąue, z udz. M. Allard. Z innych wersji baletowych "Don Kichota" wymienić należy: "Donchischott", muz. J. Starzer, chor. J.-G. Noverre, Wiedeń, 1768; "Wesele Gamache'a" ("Les Noces de Gamache"), muz. F.-C. Lefebyre, chor. L. Milon, Paryż 1801, Academie Imperiale de Musique; balet ten wystawiony był również w warszawskim Teatrze Wielkim w 1840 w chor. Maurice'a. Inną wersję "Wesela Gamache'a" wystawił w 1807 do muz. C. Cavosa w Petersburgu Ch.-L. Didelot. W XX w. powstało szereg nowych baletów o Don Kichocie, m.in.:
"Portret Don Kichota" ("Ritratto di Don Chisciotte"), muz. G. Petrassi, chor. A. Milloss, sc. T. Keogh, Paryż 21 XI 1947, Ballet des Champs-Elysees, z udz. J. Babilee i N. Philippart, chor. U. dell`Ara, sc. M. Scandella, Rzym 6 VI 1976, Opera, w obs. U. dell'Ara i E. Terabust. "Don Quixote", muz. L. Spies, chor. T. Gsowska, sc. P. Strecker, Berlin 11 XI 1949, Staatsoper, w obs. W. Hollein (Don Kichot) i M. Fris (Dulcynea).
"Don Quixote", muz. R. Gerhard, chor. N. de Valois, sc. E. Burra, Londyn 20 II 1950, Covent Garden, Sadler's Wells Ballet, z udz. M. Fonteyn, R. Helpmanna i A. Granta.
"Błędny Rycerz" ("Le Chevalier errant"), muz. J. Ibert, chor. S. Lifar, sc. P. Flores, Paryż 26 IV 1950, Opera, z udz. L. Darsonval i S. Lifara.
"Don Quijote", muz. J. Doubrava, chor. J. Nermut, sc. J. Adamićek, Brno 22 XII 1957, Statni divadlo.
"Don Quixote", muz. N. Nabokov, chor. G. Balanchine, sc. E. Frances, Nowy Jork 27 V 1963, City Center, New York City Ballet, w obs. G. Balanchine (Don Kichot), S. Farrell (Dulcynea) i D. Lamont (Sanszo Pansa).
"Don Kichota" R. Straussa zrealizował w formie baletowej J. Neumeier, sc. M.A. Morelli, Hamburg 18 VII 1979, Opera, w roli tytułowej M. Midinet.
L.A. Minkus jest autorem 16 baletów, z których obok "Don Kichota" największą popularność zdobyła "Bajadera", balet w 4 aktach, 7 obrazach, libr. S. Chudiekow, chor. M. Petipa, sc. M. Boczarow, G. Wagner, I. Andriejew, M. Szyszków, A. Roller i P. Lambini, Petersburg 23 I 1877, Teatr Maryjski. Rzecz dzieje się w Indiach. Młody wojownik Solor (P. Gerdt) zakochany jest w bajaderze Nikii (J. Waziem), którą kocha również kapłan braminów (F. Krzesiński). Ale Solor, oczarowany wdziękami Gamsatti (Maria Petipa), córki radży, zapomina przy niej o Nikii. W czasie wesela Solora z Gamsatti tańcząca z rozkazu radży Nikia ginie, ukąszona przez jadowitą żmiję, ukrytą podstępnie w koszu kwiatów. W sławnym ostatnim obrazie "W krainie cieni" Solor spotyka się we śnie z Nikią i przysięga jej wieczną miłość. Grand pas de deux z tego obrazu wykonywane jest często na koncertach, cały zaś obraz wystawiany jako osobny balet.
Rzadko wystawiany balet "Bajadera" pokazał zespół Teatru Opery i Baletu z Tbilisi na występach w Łodzi VI 1969 w chor. W. Czabukianiego.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie
