Autor: Lionel Bart
Prapremiera: 17 marca 1990
Musical w 2 aktach, libretto (wg powieści Charlesa Dickensa "Oliver Twist") i teksty piosenek: Lionel Bart.
Prapremiera: Londyn 30 VI 1960.
Premiera polska: Gdynia 17 III 1990.
Osoby: Oliver Twist, Wdowa Corney, kierowniczka sierocińca, Bumble, dozorca w sierocińcu; Sowerberry, przedsiębiorca pogrzebowy, pani Sowerberry, jego żona i Charlotte, ich córka, Noah Claypole, czeladnik w zakładzie pogrzebowym, Artful Dodger, mały kieszonkowiec, Fagin, paser, Bill Sikes, oszust, Nancy, jego przyjaciółka, pan Brownlow, zamożny gentleman; doktor Grimwig, Bet, Stara Sally, Pani Bedwin, chłopcy w sierocińcu, złodziejaszki, mieszkańcy Londynu, sprzedawcy uliczni, policjanci. Akcja rozgrywa się w Londynie i okolicy, ok. roku 1850.
Akt I. W nędznym sierocińcu w okolicy Londynu kilkuletni chłopcy żyją o głodzie i chłodzie, zmuszani do pracy przekraczającej ich siły. Nadchodzi godzina posiłku; wdowa Corney i dozorca, gruby chytrus Bumble, wydzielają chłopcom porcję cienkiej zupy. Mały Oliver ośmiela się poprosić o dokładkę, czym wywołuje zamieszanie wśród dzieciaków ("Oliver!") i wściekłość pana Bumble, który zamyka go do karceru. Ponieważ jednak Oliver już nie pierwszy raz przysparza mu kłopotów, Bumble postanawia pozbyć się chłopca - odsprzedać go komuś do pracy; wdowa Corney akceptuje ten pomysł, poleca jednak wytargować za chłopca dobrą cenę.
Nazajutrz Bumble prowadzi Olivera w stronę miasta, głośno oferując i zachwalając swój "towar" ("Boy For Sale"), w śnieżnej zadymce jednak nikt nie zwraca na nich uwagi. Dopiero u przedsiębiorcy pogrzebowego, pana Sowerberry, ostatecznie dobija targu, oddając chłopca, za pięć funtów, do pomocy przy pogrzebowych obrzędach. Oliver nie odnajduje ani życzliwości, ani sprawiedliwości także w tym nowym miejscu; melancholijnie zastanawia się, gdzie właściwie odnaleźć można miłość? ("Where Is Love?")... Rano ma sprzeczkę z pomocnikiem pana Sowerberry, Noahem. Starszy od niego chłopak nie wierzy, że matka Olivera umarła, i złośliwie wmawia mu, że na pewno matkę ma w więzieniu. Rozgoryczony Oliver rzuca się na niego z pięściami, wywiązuje się bójka i awantura; w ogólnym zamieszaniu Oliverowi udaje się wymknąć z zakładu.
Zawędrował na ulice Londynu, a tu - bezdomny i głodny - poznaje młodego łazika, Dodgera. Bierze on Olivera pod swoją opiekę i w asyście gromady kumpli-uliczników prowadzi do meliny pasera Fagina, u którego wszyscy ci malcy mieszkają i dla którego pracują. Fagin, stary łajdak, ale o miękkim sercu, przygarnia bezdomnych chłopaków i uczy ich fachu... kieszonkowca; w zamian za dach nad głową, skromne utrzymanie, no i parę pensów znoszą mu codziennie plony swego złodziejskiego procederu. Chętnie przyjmuje i Olivera do beztroskiej kompanii; demonstruje mu wszelkie sztuczki, jakie opanować musi przyszły kieszonkowiec, by dobrze wykonywać swój fach ("You've Got to Pick a Pocket or Two"), Oliver zaś okazuje się chętnym i pojętnym uczniem. Jest szczęśliwy, że zyskał wreszcie dach nad głową i mnóstwo wesołych przyjaciół.
W nocy długo nie może usnąć z podniecenia i przypadkowo poznaje tajemnicę Fagina: skąpy paser ukrywa pod podłogą prawdziwe skarby chowane przez lata ze zrabowanych rzeczy. Dostrzeżony przez Fagina, przysięga, że nigdy o tym nikomu nie powie... Rano przychodzą Nancy i Bet, dwie pogodne i sympatyczne dziewczyny z półświatka, które pomagają Faginowi w "prowadzeniu domu" i żywieniu chłopców; po śniadaniu Fagin wyprawia swą gromadę na miasto, do pracy, Olivera oddając pod opiekę bardziej doświadczonemu Dodgerowi. Życzy mu powodzenia w jego pierwszej akcji. Niestety, Oliver szczęścia - jak się wydaje - nie ma. Gdy Dodger wyciąga portfel zamożnemu gentlemanowi, ten szybko stwierdza jego brak i o kradzież posądza stojącego obok Olivera. Chłopiec stara się uciec, lecz speszony i nie znający jeszcze londyńskich zaułków, szybko wpada w ręce policji i oddany zostaje poszkodowanemu.
Akt II. W gospodzie "Pod Trzema Kalekami" Nancy zabawia gości śpiewem. Siedzi już tutaj Fagin, a po chwili wtacza się pijany Bill Sikes. Nancy kocha go, chociaż Bill traktuje ją okropnie ("As Long as He Needs Me"). Przybiega też Dodger z wiadomością o zatrzymaniu Olivera i oddaniu go w ręce niejakiego pana Brownlow, który oskarżając malca o udział w kradzieży, zabrał go do siebie do domu. Fagin postanawia uwolnić stamtąd chłopca jak najszybciej, boi się bowiem, aby przyciśnięty do muru nie zdradził jego meliny i nie opowiedział o skarbie.
Tymczasem w domu pana Brownlow Oliver traktowany jest z największą troskliwością. Ponieważ trochę gorączkuje, pan Brownlow położył go do łóżka i wezwał lekarza. Tłumaczy doktorowi, że jego chęć zaopiekowania się bezdomnym ulicznikiem wynika przede wszystkim z tego, iż chłopiec bardzo mu przypomina nieszczęśliwie zmarłą córkę... Doktor rozumie jego sentyment, gdy jednak dowiaduje się, iż Oliver zamieszany był w kradzież, przestrzega Brownlowa, iż troska i dobroć nie odmienią jego natury, która zawsze będzie go nakłaniać do złodziejstwa. Proponuje wypróbować uczciwość Olivera, a pan Brownlow godzi się na tę próbę pewien, że chłopiec przetrzyma ją zwycięsko. Właśnie nadarza się okazja; posłaniec z księgarni przyniósł nie te książki, jakich pan Brownlow potrzebował, wysyła więc Olivera z prośbą o ich zamianę i dodaje mu pięć funtów na zakup dalszych książek. To będzie test. Czy Oliver wróci?
Oliver ma chęci jak najlepsze, jednak na ulicy czatuje na niego Nancy i przy aktywnej pomocy Billa przemocą przyprowadza go do meliny Fagina. Tutaj - odbierają mu wszystko: nowe ubranie, cenne książki, a Bill przywłaszcza sobie pięć funtów tłukąc przy tym i Olivera, i... Nancy, która wstawia się za chłopcem. Nancy przyrzeka mu zemstę, zaś Fagin przejęty całą aferą i wzruszony postawą chłopca, postanawia odmienić swoje życie, porzucić paserstwo, pozbyć się skarbów spod podłogi...
Tymczasem w przytułku dla starców umiera Stara Sally. Przywołanym do śmiertelnego łoża Bumble'owi i pani Corney (którą Bumble niedawno poślubił) wyznaje, że kilka lat temu pewna zamożna kobieta urodziła dziecko i poleciła jej zaopiekować się niemowlęciem, sama bowiem nie mogła się nim zajmować; wkrótce zresztą umarła. Stara Sally oddała dziecko do sierocińca pani Corney; był to Oliver, a jego matka nazywała się Brownlow... Podekscytowany Bumble postanawia pójść do pana Brownlow i drogo sprzedać mu tę wiadomość.
Brownlow ze wzruszeniem przyjął potwierdzenie faktu, że Oliver jest jego wnuczkiem - domyślał się tego od pierwszej chwili odczuwał jakąś więź łączącą go z tym chłopcem. Wiedząc jednak od Olivera, jak traktował go Bumble, chytrze pyta, gdzie obecnie jest chłopiec, a gdy Bumble przyznaje, że go sprzedał - Brownlow każe wyrzucić łajdaka za drzwi... Do pokoju wślizgnęła się natomiast Nancy. Przybyła tu potajemnie, obawiając się Billa - nigdy nie wybaczyłby jej tej zdrady. Nancy pragnie zwrócić panu Brownlow Olivera. Obiecuje przyprowadzić go o 11 wieczorem na most i tam cichaczem przekazać w ręce możnego opiekuna.
Istotnie, Nancy przychodzi z Oliverem, podejrzliwy Bill wyśledził ją jednak i z wściekłości zabija. Morderstwo zostaje szybko odkryte przez nadchodzącego na umówione spotkanie pana Brownlow - i on, i policja domyślają się, że zabójcą jest Sikes, i odnajdują jego ślad. Ale Sikes ma z sobą Olivera - grozi, że zabije także i chłopca, jeśli nie pozwolą mu uciec... Celny strzał policjanta uwalnia jednak Olivera. Bill pada martwy, a Oliver dowiaduje się, że oto odnalazł prawdziwą rodzinę i prawdziwy dom, że jest kochany.
Fagin? Przestępczy żywot jest - jak twierdzi - poza nim. Zaczyna nowe życie, skarby wyrzucił precz, chociaż... ukradkiem pokazuje, że jeden brylantowy diadem jeszcze sobie - na wszelki wypadek - zatrzymał.
Przez blisko siedem lat (2668 przedstawień) "Oliver!" grany był w Londynie, bijąc tym samym wszelkie dotychczasowe rekordy brytyjskie, a po zaledwie dziesięciu latach przerwy wznowiono go znów w tym samym teatrze, w tej samej inscenizacji Petera Coe i znów z ogromnym sukcesem. Co zapewniło mu ten sukces? Złożyło się na to zapewne parę przyczyn: znany dobrze każdemu Anglikowi, wzruszający temat, wprowadzenie po raz pierwszy (przynajmniej na taką skalę) dzieci na musicalową scenę i powierzenie im wielu partii wokalnych, znakomicie oddana przez Barta - librecistę i kompozytora - atmosfera Dickensowskiej opowieści umiejętnie przeplatającej i lirykę, i komizm, zbrodnię i uczucie. Muzyka nie jest tu szczególnie odkrywcza ani szczególnie atrakcyjna, niemniej (właśnie dzięki głosom dziecięcym) chwytająca za serce, a kilka numerów muzycznych znacznie wykracza ponad konwencjonalną przeciętność, dając przy tym wspaniałe pole do popisu interpretacyjnego. Przede wszystkim scena "lekcji dla kieszonkowców" prowadzonej przez Fagina ("You`ve Got to Pick a Pocket or Two"), dramatyczna - bodaj najbardziej melodyjna w całym musicalu - piosenka Nancy "As Long as He Needs Me", wreszcie wzruszająca tęsknota Olivera za odrobiną uczucia: "Where Is Love?"
W 1969 "Oliver!" został sfilmowany. W reżyserii Carola Reeda wspaniałą kreację w roli Fagina dał wykonawca tej roli także i na londyńskiej premierze, Ron Moody. Olivera grał Mark Lester, Nancy - Shani Wallis, Billa - Oliver Reed.
Źródło: Przewodnik Operetkowy Lucjan Kydryński, PWM 1994