Autor: Caesare Pugni
Prapremiera: 4 września 1851
Esmeralda
(La Esmeralda)
Balet w 3 aktach, 5 obrazach. Libretto: Jules Perrot (wg powieści Victora Hugo "Katedra Panny Marii"); muzyka: Cesare Pugni (oprac. Józef Stefani); choreografia: Jules Perrot (Roman Turczynowicz); scenografia: W. Grieve i Copere (Antonio Sacchetti).
Prapremiera: Londyn 9 III 1844, Her Majesty's Theatre.
Premiera polska: Warszawa 4 IX 1851, Teatr Wielki.
Osoby: Cyganka Esmeralda, uliczna tancerka - Carlotta Grisi (Konstancja Turczynowiczowa); Febus, kapitan gwardii - Arthur Saint-Leon (Aleksander Tarnowski); Fleur de Lys, jego narzeczona - Adelaide Frassi (Filipina Damse); Frollo, zakonnik - Louis-Francois Gosselin (Feliks Krzesiriski); Quasimodo, ułomny dzwonnik katedry Notre Damę - Antoine-Louis Coulon (Hipolit Meunier); Gringoire, poeta - Jules Perrot (Antoni Tarnowski); Clopin, król żebraków - Gouriet (Jan Popiel); matka Fleur de Lys, przyjaciółki Fleur de Lys, żebracy, żołnierze gwardii, strażnicy więzienni, mieszczanie i mieszczanki.
Akcja rozgrywa się w Paryżu w XV w.
Akt I. Cour des Miracles o zachodzie słońca. Żebracy pod wodzą króla Clopina obchodzą swe święto. Uwagę ich przyciąga poeta Gringoire. Zamierzają go obrabować. Gdy znajdują przy nim tylko tomik wierszy, Clopin rozkazuje biedaka powiesić. Od śmierci może go uratować tylko ożenek, ale dziewczęta odwracają się od biednego poety z niechęcią; jedynie Cyganka Esmeralda, wzruszona jego losem, zgadza się poślubić Gringoire`a. Clopin błogosławi młodą parę, po czym rozpoczynają się tańce weselne. Tańczącej Esmeraldzie przygląda się oczarowany jej urodą zakonnik Frollo. Postanawia zdobyć ją z pomocą pokracznego garbusa - Quasimodo. Obaj rzucają się na Esmeraldę. Na ratunek spieszy dowódca przechodzącego właśnie patrolu gwardii, kapitan Febus. Frollo ucieka, Quasimodo zostaje ujęty. Esmeralda dziękuje kapitanowi, a ów wręcza jej swą szarfę. Na prośbę Cyganki, przejętej litością dla kaleki, żołnierze puszczają Quasimoda. Lecz gdy Febus żąda w nagrodę pocałunku, Esmeralda ucieka.
Akt II. Obraz 1. Uboga izba w mieszkaniu Gringoire'a. Bawiąc się szarfą Febusa, Esmeralda marzy o urodziwym kapitanie. Gdy Gringoire chce skorzystać ze swych praw małżeńskich, Cyganka opiera mu się, w jej ręku błyska sztylet. Gringoire musi odejść. Wówczas zjawia się Frollo z nieodstępnym Quasimodem. Zakonnik próbuje znów zdobyć dziewczynę, która uciekając przed nim, gubi sztylet. Frollo podnosi go i starannie chowa.
Obraz 2. Ogród koło pałacu rodziców Fleur de Lys. Odbywają się przygotowania do wesela Fleur de Lys z kapitanem Febusem. Nagle narzeczona spostrzega, że ukochany nie nosi już szarfy, którą sama dla niego wyhaftowała. Jest niespokojna. Tymczasem koło ogrodu przechodzi para ulicznych tancerzy, Esmeralda i Gringoire. Cyganka przepowiada narzeczonej szczęście w małżeństwie i w nagrodę otrzymuje pierścionek. Widząc tańczącą Esmeraldę, Febus nie może zapanować nad namiętnością. Biegnie ku niej, a wówczas Fleur de Lys spostrzega swą szarfę u Cyganki i pada zemdlona. Gringoire broni Esmeraldy przed gniewem oburzonych gości, wyprowadza ją, a za nimi wybiega Febus.
Akt III. Obraz 1. Wnętrze pustej gospody. Clopin wprowadza tu zakonnika Frollo. Słychać hałas. Frollo wyciąga sztylet Esmeraldy i chowa się. W tej samej gospodzie szukają schronienia Febus i Esmeralda. Na widok ich miłości zakonnika ogarnia wściekłość; sztyletem Esmeraldy zadaje cios kapitanowi Febusowi i ucieka. Wśród nadbiegającego tłumu jest Clopin, który oskarża niewinną Esmeraldę o zabójstwo Febusa.
Obraz 2. Nabrzeże Sekwany przed więzieniem. Strażnicy z Frollem na czele prowadzą Esmeraldę do więzienia. Daremnie Gringoire szuka dla niej pomocy wśród tłumu; za nieszczęśliwą zamyka się brama. Nadchodzi orszak "króla błaznów"; jest nim Quasimodo. Oburzony Frollo zrywa z dzwonnika królewski płaszcz. Lecz oto otwiera się brama więzienna i ukazuje się prowadzona na stracenie Esmeralda. Wolno jej jeszcze tylko pożegnać się z mężem Gringoirem. Ale Frollo podejmuje ostatnią próbę zdobycia Esmeraldy: proponuje jej wolność w zamian za małżeństwo. Nagle wśród tłumu ukazuje się uleczony z ran Febus. Oznajmia, że Esmeralda jest niewinna, i wskazuje prawdziwego zbrodniarza. Nie mając nic do stracenia, Frollo chce zabić Cygankę, lecz Quasimodo wyrywa mu sztylet z ręki i przebija nim zakonnika. Tłum raduje się z ocalenia niewinnej Esmeraldy.
Treść baletu "Esmeralda" osnuta jest na wybranych i dowolnie zmienionych epizodach sławnej powieści V. Hugo. Jest to wielki "balet z akcją" w stylu romantycznym. Rozwój melodramatycznej akcji przedstawiany bywał głównie umownymi gestami pantomimy, przedzielającej poszczególne tańce. W odróżnieniu jednak od innych baletów tej epoki pokazane tu są postacie realne, o mocno zarysowanych charakterach, przedstawiciele różnych grup społecznych, między którymi narastają konflikty. W okresie swego powstania "Esmeralda" była śmiałą próbą stworzenia jednolitej konstrukcji choreograficznej, zbudowanej z różnych form tanecznych: duetów, tańców solowych i zespołowych, z przewagą tańców charakterystycznych. Najsłabszą stroną baletu jest banalna muzyka, złożona z szeregu oddzielnych "numerów", nie związanych z sytuacjami dramatycznymi.
Balet "Esmeralda" zachował się głównie w repertuarze rosyjskim i radzieckim, gdzie poddawany był różnym przeróbkom. Najdłużej przetrwała wersja M. Petipy, opracowana w 1889 na kanwie choreografii J. Perrota. Obecnie wystawiana jest nowa wersja według libretta W. Tichomirowa i W. Burmeistra, z muzyką uzupełnioną przez R. Gliera i S. Wasilenkę. Premiera jej odbyła się w moskiewskim Teatrze Muzycznym im. Stanisławskiego i Niemirowicza-Danczenki 14 X 1950, chor. W. Burmeister, sc. A. Łuszyn, z W. Bowt w roli tytułowej. Dodano wówczas prolog, wyjaśniający pochodzenie Esmeraldy, porwanej w dzieciństwie przez Cyganów, oraz na zakończenie scenę spotkania z obłąkaną żebraczką, którą okazuje się Gudula, matka
Esmeraldy. W tej wersji Esmeralda ginie z rąk oprawców, a Quasimodo strąca Frolla z wieży katedry.
W pierwszej wersji Perrota - Petipy "Esmeralda" wystawiona była przez Festival Ballet w Londynie 15 VII 1954, chor. N. Bieriozow, sc. Nicola Benois, z N. Krassowską w roli tytułowej. W wersji Burmeistra wystawiła ten balet Opera Śląska w Bytomiu 20 V 1961, realizacja Z. Korycki, sc. T. Gryglewski, w obs. I. Cieślikówna (Esmeralda), E. Jakubiak (Febus), B. Bolewicz (Quasimodo) i Z. Korycki (Frollo), oraz Opera we Wrocławiu (pt. "Dzwonnik z Notre-Dame") 18 IV 1970, chor. H. Sawicki, sc. A. Jędrzejewski, kost. J. Przeradzka, w obs. R. Syldorf, W. Karst, H. Sawicki, B. Starczewska (Fleur de Lys).
Powstały również inne balety oparte na wątkach tej powieści V. Hugo. Pierwszą "Esmeraldę" wystawił wioski choreograf A. Monticini w Mediolanie 1839, Teatro alla Scala. Do muzyki zaś C. Pugniego A. Górski opracował własne libretto baletu "Córka Guduli", Moskwa 24 XI 1902, Teatr Wielki, sc. K. Korowin. Własną wersję "Esmeraldy" Pugniego opracowała też E. Kohler-Richter, dek. J. Schube, kost. Ch. Hahn, Lipsk 10 III 1973, Opera, z M. Otto w roli tytułowej. Znaczną popularność zyskała adaptacja R. Petita tej samej powieści V Hugo. wystawiona jako balet pt. "Notre Dame de Paris", muz. M. Jarre, dek. R. Allio, kost. Y. Saint-Laurent, Paryż 11 XII 1965, Opera, w obs. C. Motte (Esmeralda), J.-P. Bonnefous (Febus), R. Petit (Quasimodo) i C. Atanassoff (Frollo). Petit zachował kolejność kluczowych scen powieści, usunął jednak postać poety Gringoire'a, a jako głównego bohatera akcji wyeksponował dzwonnika Quasimodo, którego zewnętrzną brzydotę zaznaczył tylko charakteryzacją, bez podkreślania jego kalectwa w postaci garbu; choreograf skoncentrował się bowiem głównie na "duchowych portretach" bohaterów baletu. "Notre Dame de Paris" wznowiony był w Operze Paryskiej w 1971 z niewielką zmianą obsady (rolę Quasimodo kreował C. Atanassoff, rolę Frolla - J.-P. Franchetti). Drugie z kolei wznowienie tego baletu miało miejsce 23 XII 1973 w Ballets de Marseille. R. Petit przekazał go również innym teatrom, jak np. Teatrowi im. Kirowa w Leningradzie 31 III 1978 (pt. "Esmeralda"), w obs. N. Bolszakowa i W. Guliajew; zespołowi Ballet Nacional de Cuba, Hawana 20 VI 1980. Natomiast własną inscenizację tego tematu do muzyki M. Jarre opracował w Bratysławie K. Toth, 16 IV 1982, wystawiając ją jako balet pt. "Dzwonnik z Notre Dame".
Inne balety C. Pugniego - zob. "Pas de quatre".
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997