Przedstawienia

Operetka w 3 aktach, libretto (wg sztuki Rodericha Benedixa "Das Gefangnis" i wodewilu Meilhaca i Halevy'ego "Le Reveillon"): Karl Haffner i Richard Genee.
Prapremiera: Wiedeń 5 IV 1874.
Premiera polska: Warszawa 6 IX 1877 (pod tytułem "Ładne kobietki").
Osoby: Gabriel von Eisenstein, bankier; Rozalinda, jego żona; Frank, dy­rektor więzienia; książę Gigi Orlovsky; Alfred, śpiewak; dr Falke, notariusz, przyjaciel Eisensteina; dr Blind, adwokat; Adela, pokojówka Rozalindy; Ida, tancerka, siostra Adeli; Frosch, dozorca więzienny; Adiutant księcia; goście na balu u księcia, służba.
Akcja rozgrywa się pod koniec XIX w., w luksusowej miejscowości kura­cyjnej pod Wiedniem.
Akt I. W willi bankiera Gabriela von Eisenstein pokojówka Adela czyta list od siostry, tancerki Idy. Ida zaprasza ją na bal, który tego wieczora wydaje książę Gigi Orlovsky. Jedno­cześnie z ulicy dobiega pieśń; to Alfred, "przeszły przyszły", czyli były narzeczony Rozalindy, żony Eisensteina, stara się skokietować dawną ukochaną brzmieniem swego głosu i peł­nym uwielbienia tekstem pieśni... Rozalinda, przerażona nie­spodziewanym zjawieniem się Alfreda, pełna obaw, aby nie zetknął się z jej mężem, przyrzeka mu spotkanie wieczorem, oboje wiedzą bowiem, że Eisenstein ma jeszcze dziś iść na pięć dni do więzienia, skazany za uderzenie poborcy podatko­wego. Adela, marząc o balu u księcia, prosi Rozalindę o zwolnienie na wieczór i noc; pragnie jakoby zająć się chorą ciocią. Rozalinda początkowo odmawia, potem jednak pozwala jej iść do chorej - lepiej, aby nikt nie widział wieczornej wi­zyty Alfreda.
Tymczasem z rozprawy sądowej powraca Eisenstein z mece­nasem Blindem, na którego pieni się ze złości. Wskutek fa­talnej obrony Blinda i nerwów Eisensteina oskarżonemu doło­żono jeszcze trzy dni aresztu za obrazę sądu. Odsiadywanie kary ma rozpocząć za kilka godzin... Z ponurego nastroju wy­bawia go przyjaciel, dr Falke; przychodzi z kuszącą propozycją. Radzi, aby Eisenstein poszedł do więzienia rano, natomiast noc spędził na balu u księcia Gigi - naturalnie w tajemnicy przed żoną. Nie musi przyjaciela namawiać zbyt długo...
Rozalinda jest wprawdzie zdziwiona, że mąż idzie do wię­zienia we fraku, cylindrze i lakierkach, lecz Eisenstein uspokaja ją dewizą dżentelmena: "chociaż los czarny, to gors śnieżny". Wychodzi, a wkrótce potem wychodzi i Adela, przybywa na­tomiast Alfred. Oboje z Rozalinda zasiadają do kolacji, Roza­linda w negliżu, Alfred w szlafroku jej męża. Nagle - nie­oczekiwana wizyta: dyrektor więzienia, Frank, przychodzi oso­biście doprowadzić Eisensteina do celi. Zaskoczona w dwuznacz­nej sytuacji Rozalinda błaga Alfreda, aby jej nie kompromito­wał i - grając rolę jej męża - poszedł odsiedzieć karę zamiast niego. Alfred, trochę pijany, chociaż niechętnie, to jednak godzi się z losem, 1 Frank zabiera go z sobą, pewny, że aresztował Eisensteina...
Akt II. Na balu u księcia zbiera się bardzo różnorodne towarzystwo; obok wytwornych dam i panów, także młodziut­kie tancerki z Opery, wśród nich Ida ze swą siostrą Adelą, ubraną w suknię Rozalindy. Dr Falke objaśnia niezbyt lotnemu księciu Orlovsky'emu intrygę, w którą wplątał grono swych znajomych, chcąc zemścić się za przykry kawał, jaki Eisenstein zrobił mu w poprzednim karnawale. Po karnawałowej maska­radzie, nad ranem, zostawił Falkego pijanego, w kostiumie nie­toperza, w samym środku Prateru, i doktor musiał na piechotę powracać - w przebraniu nietoperza - do domu, wśród śmie­chu i docinków rozbawionej gawiedzi. Teraz - "nietoperz" postanowił omotać przyjaciela siecią skomplikowanej intrygi. Zaprosił tu na bal Idę z Adelą, dyrektora więzienia, a także... Rozalindę, która ma przybyć w maseczce i udawać węgierską hrabiną.
Intryga na razie przebiega zgodnie z planem. Eisenstein za­czyna asystować fertycznej, atrakcyjnej Adeli, nie wiedząc oczywiście, że flirtuje z własną pokojówką, potem zaś - nie tai swego entuzjazmu dla tajemniczej maseczki, nie zdając sobie sprawy, że ukrywa się pod tą maską jego własna żona. Rozalinda cierpliwie wysłuchuje zalotów męża, po czym, wy­korzystując sprzyjającą sytuację, zabiera mu piękny zegarek - dumę Eisensteina.
Zabawa nabiera coraz większego rozmachu, dwie osoby muszą ją jednak skoro świt opuścić: dyrektor Frank i Eisenstein, którzy - obaj incognito - zdążyli się na balu serdecznie zaprzyjaźnić. Obaj teraz, nie wiedząc o tym, zdążają w to samo miejsce: jeden do pracy, drugi do celi...
Akt III. W więzieniu jest tylko jeden więzień: niezmiennie rozśpiewany Alfred, i jeden strofujący go dozorca - zupełnie pijany Frosch. Nadchodzi, prosto z balu, dyrektor Frank, a póź­niej także Ida i Adela. Frank zdradził im bowiem swe incognito i obiecał protekcję w teatrze, że zaś Adela pragnie zostać aktorką, przyszła, by od razu "na gorąco" dopilnować sprawy.
Frank przyjmuje je bardzo serdecznie, zaraz jednak musi dziewczęta ukryć w jakiejś wolnej celi, nadchodzi bowiem ko­lejny gość: Eisenstein. Obaj panowie zadziwieni są spotkaniem w tak nieoczekiwanym miejscu: wyjaśniwszy sobie, kim są, dziwią się jeszcze bardziej: dyrektor oświadcza bowiem Eisen­steinowi, że... Eisensteina sam zabrał wczoraj do więzienia z jego domu, gdzie zastał go w szlafroku, w czułym sam na sam z żoną. Nadchodzi mecenas Blind. Eisenstein chcąc dociec, kto kryje się pod jego nazwiskiem, przebiera się za sądowego aplikanta i wraz z Blindem przesłuchuje Alfreda. Oczywiście szybko orientuje się w czym rzecz, zarzuca zdradę Rozalindzie, która też tu przybywa, chcąc załatwić zwolnienie Alfreda. Oboje ze śpiewakiem nie mogą już teraz ukryć swego wie­czornego tete-a-tete, ale z kolei Rozalinda oskarża męża o fałsz i zdradę - na dowód pokazując mu zabrany na balu zegarek.
Na koniec - zjawia się Falke i wyjaśnia intrygę zaaranżo­waną z zemsty; Alfred sprytnie podciąga i swoje spotkanie z Rozalinda pod ową "zemstę nietoperza", wszystko więc kończy się dobrze. Oszołomiony Eisenstein przeprasza Rozalindę i uzy­skuje przebaczenie, Adelą zaś obiecują się zająć i książę, i Frank...
Libretto "Zemsty nietoperza", napisane na podstawie francuskiej farsy, tak zafrapowało Straussa, że skomponował muzykę w rekordowym czasie sześciu tygodni; jest to zresztą istotnie najlepsze libretto, jakie kiedykolwiek otrzymał, i jedno z naj­lepszych w całej operetkowej literaturze. Francuski pierwo­wzór (pierwszy i trzeci akt pozostały prawie bez zmian) zade­cydował o pikanterii sytuacji i dialogów, a w połączeniu z wiedeńską pogodą, radością życia i ciepłem okazał się idealnym materiałem dla kompozytora. Niejednokrotnie nazywa się "Zemstę" jednym wielkim tańcem, muzyka jest tu bowiem przepojona rytmem tanecznym, aczkolwiek - co ciekawe - walce dawkował Strauss oszczędnie. W I akcie jest tylko jeden i to dopiero tuż przed finałem (walc Rozalindy "Mit mir so spat"), w ostatnim nie ma żadnego, jeśli nie liczyć reminiscencji w melodramie dyrektora Franka. Królestwem walca jest jedynie akt II - aria Adeli "ze śmiechem", "Bruderlein und Schwesterlein" Falkego, walc księcia Orlovsky'ego itd. Sporo natomiast w całej operetce różnego rodzaju polek. Instrumentacja bardzo przej­rzysta, dowcipna, pomysłowa; wystarczy wspomnieć choćby sam początek uwertury, chromatyczny chichot narzucający od pierw­szego taktu atmosferę zabawy.
U nas "Zemsta nietoperza" posiada jeszcze dodatkową zaletę; od 1932 grywa się ją w znakomitym, dowcipnym przekładzie Juliana Tuwima, opartym na berlińskiej adaptacji Ericha Korngolda. Do historii naszego teatru muzycznego przeszły w "Zem­ście" kreacje Adolfiny Zimajer (Adela, 1881), Wiktorii Kaweckiej (Rozalinda, 1909), Mieczysławy Ćwiklińskiej (Adela, 1909), Sta­nisława Gruszczyńskiego (Eisenstein, 1916), Maryli Karwowskiej (Rozalinda), Eugeniusza Bodo (Eisenstein) i Aleksandra Zelwe­rowicza (Frosch) w 1932. Z lat powojennych: Wandy Polańskiej (Rozalinda), Agnieszki Kossakowskiej (Adela), Mieczysława Wojnickiego (Eisenstein), Leona Wyrwicza (Frosch), Wiesława Ochmana (Alfred - na uroczystym spektaklu w Wiedniu w 150. rocznicę urodzin Straussa; dyrygował wówczas Mścisław Rostropowicz, Rozalinda była Teresa Stratas, Eisensteinem - Rene Kollo).
Światowym wydarzeniem artystycznym stało się płytowe na­granie "Zemsty nietoperza" dokonane przez Herberta von Karajana z Wiedeńskimi Filharmonikami (DECCA, 1970). Niezależnie od znakomitej obsady (Hildę Guden - Rozalinda, Erika Koth - Adela, Waldemar Kmennt - Eisenstein, Regine Resnick - Orlovsky), Karajan wprowadził na bal u księcia Orlovsky'ego szereg sławnych "gości": Renatę Tebaldi, Birgit Nilsson, Joan Sutherland, Teresę Berganzę, Leontynę Price, Maria del Monaco, Fernanda Corena i in. Śpiewają oni popularne i popisowe utwo­ry, znacznie późniejsze zresztą niż epoka operetki Straussa, np. Birgit Nilsson: "Przetańczyć całą noc" z "My Fair Lady", Tebaldi: "Pieśń o Wilii z Wesołej wdówki", Leontyna Price: "Summertime" z "Porgy and Bess".
Źródło: Przewodnik Operetkowy Lucjan Kydryński, PWM 1994

Ukryj streszczenie