Dramat muzyczny w 2 aktach z prologiem, libretto; Christopher Fry wg Johna Miltona.
Prapremiera: Chicago 29 XI 1978.
Osoby: Milton, poeta - rola mówiona; Adam - baryton; Ewa - sopran; Szatan - bas-baryton; Belzebub - tenor; Moloch - bas; Belial - tenor; Mamon - baryton; Śmierć - tenor altowy; Grzech - mezzosopran; Ituriel - tenor altowy; Zefon - sopran koloraturowy; Rafael - tenor altowy; Gabriel - tenor; Mesjasz - baryton; archanioł Michał - tenor; Głos Boga - partia mówiona; Aniołowie, Upadli Aniołowie.
Akcja rozgrywa się w otchłaniach piekieł i w rajskim ogrodzie, u początków stworzenia.
Prolog. Na scenę wkracza ociemniały poeta - Milton, który zgodnie z dawną konwencją, wygłasza inwokację do "Przedwiecznej Światłości" i prosi Muzę o pomoc w swym przedsięwzięciu. Scena zmienia się ukazując pierwszych ludzi, Adama i Ewę, rozpaczających nad utratą raju. Ponownie pojawia się Milton oznajmiając, iż postara się opowiedzieć, jak doszło do upadku pierwszych rodziców.
Akt I. Scena 1. Upadli Aniołowie, strąceni do piekielnych otchłani, postanawiają pod dowództwem Szatana podjąć na nowo walkę z Bogiem. W tym samym czasie (sceny te toczą się jak gdyby równocześnie) Bóg stwarza Człowieka. Tę umiłowaną przez Stwórcę istotę pragnie Szatan uczynić narzędziem swoich planów.
Scena 2. Bóg stwarza ogród rajski, przestrzegając Człowieka przed spożywaniem owoców z drzewa wiadomości dobrego i złego. Otacza Adama gromadą zwierząt, a gdy ten nadal uskarża się na samotność, stwarza mu także towarzyszkę życia - Ewę. W tym samym czasie Szatan wymyka się z otchłani, przekracza bramy piekieł strzeżone przez jego złowrogie potomstwo - Grzech i Śmierć, a następnie, wędrując poprzez Chaos dociera do miejsca, gdzie przebywają pierwsi ludzie. Jest świadkiem pierwszego spotkania Adama i Ewy oraz ich budzącej się miłości; słyszy też, jak Adam powtarza swej towarzyszce przestrogą otrzymaną od Boga i gdy oboje usypiają, wpaja Ewie marzenie o zakazanym owocu.
Scena 3. Wykryty przez anielskie straże Szatan uchodzi, lecz pragnienie zakazanego owocu zostało już zasiane w myśli Ewy. Teraz opowiada ona mężowi o swym przepięknym śnie, w którym, spożywszy ów owoc, unosiła się pod obłokami, jakby równa bogom. Wysłany przez Boga archanioł Rafael ostrzega ludzi przed groźną intrygą uknutą przez Szatana. Jednak w sercu Ewy wrażenia z jej snu są już zbyt silne; wymknąwszy się pod jakimś pozorem spod opieki Adama zagłębia się ona samotnie w leśną gęstwinę. Bolesny jęk widzących to Aniołów zamyka pierwszą część dramatu.
Akt II. Scena 1. Po krótkiej wstępnej inwokacji ociemniałego Miltona scena ukazuje znowu rajski ogród i drzewo wiadomości, przy którym czyha Szatan pod postacią węża. Zbliża się Ewa - otaczające ją zwierzęta pierzchają na widok Węża. Ten kusi Ewę dalej, przedstawiając niezwykłe właściwości zakazanego owocu, Ewa zaś zwiedziona jego przewrotnymi argumentami zapomina w końcu o zakazach oraz przestrogach i zrywa tajemniczy owoc. Upojona jego niezwykłym smakiem chce co rychlej donieść małżonkowi o swym odkryciu.
Nadchodzi Adam, którego zaniepokoiła zbyt długa nieobecność małżonki. Kiedy Ewa oznajmia mu, iż właśnie zjadła owoc z drzewa wiadomości, jest przerażony, ale kochając ją i pragnąc dzielić jej los zarówno w dobrym jak i w złym, decyduje się także spożyć zakazany owoc. Smak owocu rozpala wzajemne pożądanie obojga; zaspokoiwszy je, zmęczeni usypiają.
Scena 2. Szatan, dokonawszy swego dzieła, wraca poprzez Chaos do piekielnych otchłani i trafia na zbudowany przez Grzech i Śmierć wspaniały most, wiodący z piekieł na ziemię. Spieszy jednak dalej do swych towarzyszy, podczas gdy Grzech i Śmierć przechodzą przez ów most i w rajskim ogrodzie odnajdują uśpionych Adama i Ewę.
Scena 3. Adam i Ewa budzą się. Wraz ze świadomością popełnionego występku ogarnia ich wstyd i rozpacz. Głos Boga obwieszcza wyrok śmierci dla rodzaju ludzkiego - jednakże wstawiennictwo Mesjasza łagodzi ów wyrok: ludzie będą żyli, lecz zostają skazani na wypędzenie z raju i życie wśród smutków, trosk i cierpień.
Scena 4. Szatan wraz Upadłymi Aniołami święci swój triumf. Przekonany o ostatecznym zwycięstwie wyprowadza swe zastępy przez nie strzeżone już wrota piekieł, aby przez zbudowany most przedostać się na ziemię i objąć ją w posiadanie. Lecz oto nagle broń wypada wojownikom z ręki; przemienieni przez potężniejszą od nich siłę w węże, z sykiem wiją się po ziemi.
Scena 5. Adam i Ewa z niepokojem obserwują dziwne zjawiska wokół siebie. Oto drapieżny ptak rzuca się na innego ptaka, pantera dusi bezbronną gazelę, z dali słychać odgłosy polowania... Pojawia się archanioł Michał, który rozkazuje ludziom opuścić rajski ogród. Przedtem jednak prowadzi Adama na pobliskie wzgórze i ukazuje mu straszliwe obrazy nieszczęść, jakie wina pierwszych rodziców sprowadzi na ich potomstwo: zbrodnię Kaina oraz późniejsze wojny, potopy i zarazy. Adam i Ewa odchodzą; chóry anielskie żegnają ich, polecając ich los opiece opatrzności.
Przyjmując zamówienie dyrekcji Lyric Opera w Chicago na napisanie nowego dzieła dla uczczenia 200-lecia Stanów Zjednoczonych (premiera przewidziana była pierwotnie na sezon 1976/7) i obierając za temat libretta "Raj utracony" Johna Miltona, podjął się Penderecki niebywale trudnego zadania. Dzieło Miltona jest jednym z największych i najgłębiej nasyconych filozoficznymi treściami poematów epickich, zrodzonych w kręgu kultury europejskiej, a co więcej - stanowi czczony po dziś dzień pomnik kultury społeczeństw żyjących na obszarze języka angielskiego. Dodatkowych problemów przysparzały kolosalne rozmiary dzieła (ponad 10 000 wierszy). Jednak angielski dramaturg starszego pokolenia Christopher Fry wyszedł z tych trudności obronną ręką, dokonując oczywiście wyboru określonych wątków z poematu, przez co różne akcenty uległy przesunięciu, zaś Krzysztof Penderecki stworzył muzykę w niejednym momencie nawiązującą do romantycznych - i nie tylko - tradycji (nie brak w partyturze nawet bezpośrednich, świadomych cytatów z dzieł Bacha i Wagnera), bliską muzycznemu materiałowi wcześniejszego nieco "Koncertu skrzypcowego". Na uwagę zasługuje bogactwo chromatyki oraz mistrzowskie, bardzo oryginalne opracowanie partii chóralnych, a także symboliczne traktowanie określonych brzmień (np. tryton jako symbol konfliktu dobra i zła). Ciekawym pomysłem librecisty i kompozytora jest powierzenie ról Adama i Ewy równocześnie śpiewakom i parze tancerzy. Dzieło Pendereckiego, dla którego kompozytor znalazł nawiązującą do dawnych epok nazwę "sacra rappresentazione", wywołało po swej premierze liczne dyskusje; ogólnie jednak zostało uznane za jedno z najwybitniejszych osiągnięć operowej twórczości w drugiej połowie XX wieku. W kilka miesięcy po chicagowskiej prapremierze wszedł "Raj utracony" także na scenę mediolańskiej La Scali. W Polsce oglądano dotąd to dzieło w wersji scenicznej tylko raz, kiedy zespół Wirtemberskiego Teatru Państwowego ze Stuttgartu przedstawił je w 1979 roku podczas XXIII Warszawskiej Jesieni.
Źródło: Przewodnik Operowy Józef Kański, PWM 1997
Ukryj streszczenie
