Projekt badawczy „Zmiana ustawienia. Polska scenografia teatralna i społeczna XX i XXI wieku” – informacje o projekcie
Projekt badawczy „Zmiana ustawienia. Polska scenografia teatralna i społeczna XX i XXI wieku” był realizowany w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie od marca 2017 do czerwca 2020 w ramach programu „Rozwój 2b” finansowanego przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (Nr ODW-0161/NPRH4/H2b/83/2016). Wyjściowym celem projektu było stworzenie syntezy dziejów polskiej scenografii nowoczesnej (od początków XX wieku do dziś), rozumianej jako sztuka kształtowania przestrzeni i estetyki przedstawień teatralnych i społecznych, a także odnowienie reflekcji nad scenografią, poprzez spotkanie badaczek i badaczy, reprezentujących nie tylko odmienne perspektwy i metodologie, ale też różne subdyscypliny (historia i teoria teatru, performatyka), dyscypliny (teatrologia i nauki polityczne) czy wręcz obszary ludzkiej działalności (nauka i sztuka).
Zespół realizacyjny projektu tworzyli: Ewa Dąbek-Derda (Uniwersytet Śląski), Dorota Fox (Uniwersytet Śląski), Michał Januszaniec (Instytut Teatralny), Dorota Jarząbek-Wasyl (Uniwersytet Jagielloński), Dariusz Kosiński (Uniwersytet Jagielloński) – kierownik projektu, Agnieszka Kubaś (Instytut Teatralny), Dominika Łarionow (Uniwersytet Łódzki), Kamil Minkner (Uniwersytet Warszawski), Paweł Mrowiński (Uniwersytet Warszawski), Daniel Przastek (Uniwersytet Warszawski), Robert Rumas, Paulina Skorupska (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza) i Wanda Świątkowska (Uniwersytet Jagielloński); w ostatnim roku realizacji projektu Agnieszkę Kubaś zastąpiła Dorota Buchwald.
Ten wieloosobowy i oparty na zasadzie różnorodności zespół stanowić miał swoistą analogię i odpowiedź na pojęciową i praktyczną nieostrość pojęcia „scenografia”, obejmującego i kształt plastyczny, i kompozycje przestrzeni, i architekturę przedstawień, a niekiedy także ich choreografię i fonosferę. Prowadząc archiwalne i źródłowe badania nad dziejami polskiej scenografii teatralnej i społecznej od początku XX wieku oraz dążąc do zaproponowania analiz i interpretacji mających na celu opisanie i scharakteryzowanie najważniejszych tendencji i linii rozwojowych polskiej scenografii współczesnej, chcieliśmy też niejako w praktyce sprawdzić, czy istnieje możliwość uzgodnienia i syntetycznego sformułowania takiego sposobu rozumienia scenografii, na które wszyscy byśmy się zgodzili. Mimo podejmowania takich prób i wielu dyskusji okazało się to niemożliwe. Rezultatem projektu w tym aspekcie jest zatem sformułowanie odmiennych stanowisk, a zarazem przeprowadzenie analiz historycznych prezentujących ich skuteczność na konkretnym materiale. Analizy te wypełniają kolejne rozdziały książki, która stanowi finałowy efekt projektu. Trzytomowa publikacja wydana w roku 2020 przez Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego nosi ten sam tytuł, co cały projekt.
Oprócz poszukiwań archiwalnych i działań dokumentacyjnych, a także analiz i interpretacji, ważnym elementem projektu była próba wykorzystania praktyki scenograficznej jako narzędzia badawczego pozwalającego na przeprowadzenie eksperymentów związanych z rekonstrukcją i poznaniem wybranych przestrzeni na drodze ich bezpośredniego doświadczania. Dlatego integralną częścią projektu były warsztaty scenograficzne poświęcone konkretnym projektom teatralnym i przestrzennym oraz wspólne prace nad przygotowaniem wystawy scenograficznej prezentowanej jesienią 2019 w przestrzeni Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki. W serii warsztatów oragnizowanych zarówno w Instytucie Teatralnym w Warszawie, jak i w innych ośrodkach: na Wydziale Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, w Akademii Sztuk Teatralnych w Krakowie oraz w Teatrze Polskim w Poznaniu, przy pomocy zaproszonych specjalistów i artystów podejmowaliśmy próby głębszego, w tym także bardziej praktycznego, poznania twórczości wybranych artystów, a niekiedy także konkretnych scenografii. Szczególne znaczenie miały warsztaty wyjazdowe w Krakowie, w czasie których podjęlismy udaną próbę rekonstrukcji kształtu scenograficznego nieco zapomnianej prapremiery Protesilasa i Laodamii Stanisława Wyspiańskiego (1903) oraz warsztaty w Poznaniu ze specjalnym udziałem architekta przestrzeni Teatru Laboratorium Jerzego Gurawskiego. W Warszawie zajmowaliśmy się scenografią społeczną (warszaty na UW ze specjalnym udziałem prof. Leszka Kolankiewicza z UW i prof. Magdaleny Piotrowskiej z UAM), twórczością Andrzeja Pronaszki (z udziałem dr Przemysława Strożka z UW oraz ćwiczeniami z modelem 3D Teatru Symultanicznego stworzonym przez Tomasza Brzezińskiego z ASP we Wrocławiu) oraz teatralnymi ideami i projektami Henryka Wicińskiego (ze specjalnym udziałem Joanny Kordjak z „Zachęty” oraz dr Karoliny Czerskiej z UJ). Odrębną grupę zajęć warsztatowych stanowiły prace nad stworzeniem makiet wybranych przedstawień, prowadzone przez Tomasza Brzezińskiego pod opieka Roberta Rumasa w ramach zajęć ze studentami ASP we Wrocławiu. Makiety te były następnie eksponowane w Narodowej Galerii Sztuki „Zachęta” w ramach wystawy naoszącej tę samą nazwę co projekt.
Wystawa „Zmiana ustawienia. Polska scenografia teatralna i społeczna XX i XXI wieku” została otwarta 18 października 2019 i możena ją było oglądać do 19 stycznia 2020. Choć formalnie nie stanowiła części projektu, będąc autorską kreacja kuratora Roberta Rumasa, została przygotowana przy wsparciu zespołu realizujących go badaczy, a jej kształt w wielu aspektach wynikał z prowadzonych w ramach projketu badań i dyskusji. Członkowie zespołu (obok kuratora, także Dorota Buchwald oraz – okazjonalnie – Dariusz Kosiński i Daniel Przastek) prowadzili autorskie oprowadzania po wystawie, prezentując zwiedzającym wyniki projektu oraz powstałe w jego trakcie sposoby rozumienia scenografii i interpetacje jej historii w Polsce minionego stulecia.
Wyniki projektu prezentowane były też przez członków zespołu na krajowych i międzynarodowych konferencjach naukowych (m.in. na kongresie International Federation of Theatre Research w Belgradzie i Performance Studies International w Calgary). Członkowie zespołu badawczego uczestniczyli też w Prague Quadriennial of Scenography w czerwcu 2019 roku. Specjalnym wydarzeniem była dla zespołu dwudniowa konferencja w Hiszpanii, w Królewskiej Akademii Sztuki Dramatycznej (RESAD), 6–7 listopada 2019, zorganizowana we współpracy z Instytutem Polskim w Madrycie .Wspólnie z tymi samymi partnerami zorganizowano też warsztaty scenograficzne, które dla studentów RESAD przeprowadził w marcu 2020 Robert Rumas. Istnieje szansa, że dalszym efektem tej współpracy może być zorganizowanie w mardyckim centrum kultury Matadero, specjalnej wersji wystawy „Zmiana ustawienia”.
Zgodnie z założeniami wyjściowymi, głównym efektem realizacji projektu jest książka Zmiana ustawienia. Polska scenografia teatralna i społeczna XX i XXI wieku. Obfitość przebadanego materiału, bogactwo osiągnięć i propozycji polskich scenografów, a także różnorodność punktów widzenia sprawiły, że objętość tworzonej zbiorowo monografii znacznie przekroczyła tę, jaką zakładano. Ostatecznie rozległe studia pisane przez poszczególne badaczki i badaczy złożyły się na trzy woluminy: Od dekoracji do konstrukcji, W labiryncie przestrzeni i obrazów oraz Wystawienie. Tom pierwszy, napisany przez Dorotę Jarząbek-Wasyl, Wandę Świątkowską i Dariusza Kosińskiego, to próba przedstawienia dziejów scenografii teatralnej do roku 1939 ujętej w kolejne odsłony: myśli i praktyki Stanisława Wyspiańskiego, nowego rozumienia dekoracji, bogactwa i różnorodności scenografii malarskiej, dokonań Reduty i współpracująych z nią scenografów oraz dwóch zasadniczych nurtów scenografii awangardowej: konstruktywistycznego i performatywnego. Na drugi tom składają się eseje prezentujące autorskie rekonesanse po wielokształtnych propozycjach polskiej scenografii teatralnej po roku 1945. Nie mogąc pokusić się na tym etapie o jednolitą i całościową syntezę, na którą jest może po prostu za wcześnie, autorki tekstów zgromadzonych w tym tomie: Ewa Dąbek-Derda, Dominika Łarionow i Paulina Skorupska proponują czytelnikom wędrówki wytyczanymi przez nie, często pionierskimi szlakami, przez „labirynt, zwany teatr”. Podobny charakter ma też podjęta przez Dorotę Buchwald i Dariusza Kosińskiego próba stworzenia swoistego katalogu obrazów i motywów powracającuh (niekiedy natrętnie) w polskiej scenografii współczesnej. Drugą część tomu wypełniają teksty napisane przez „podgrupę politologiczną” kierowaną przez Daniela Przestka (obok niego Kamil Minkner i Paweł Marek Mrowińskie), prezentujące i uzasadniające teoretycznie koncepcję scenografii społecznej oraz opisujące rozbudowane studia przypadków: scenografii wielkich narodowych pogrzebów (Paweł M. Mrowiński) oraz mszy odprawianych w czasie piegrzymek do Polski przez papieża Jana Pawła II. Tom trzeci to książkowa reprezentacja wystawy Roberta Rumasa – jeszcze jednej wędrówki przez rekonstruowany w salach „Zachęty” labirynt polskiej scenografii.
Zdajemy sobie sprawę, że choć trzyletni zaledwie projekt przyniósł bardzo liczne działania i róznorodne efekty, nie zaowocował całościową panoramą polskiej scenografii teatralnej i społecznej czy też wyczerpującymi wszystkie jej aspekty analizami. Sądzimy jednak, że udało nam się rozpoznać, jak rozległy i fascynujący to obszar, zarysować jego najważniejsze terytoria i najciekawsze zjawiska, a tam, gdzie nie zdołaliśmy przeprowadzić pełnych procesur badawczych i analitycznych przynajmniej wskazaliśmy miejsca, gdzie należy kontynuować badania. Nie rościmy sobie też ambicji, by nasze propozycje analityczne i interpretacyjne były jedynymi i obowiązującymi Wprost przeciwnie: obce sa nam wszelkie monopole i zakładamy, że to, co udało nam się zaproponować stanie się dla innych badaczek i badaczy inspirujące, choćby przez sprzeciw wobec naszych ustaleń i sądów.